Amérikining b d t kishilik hoquq kéngishidin chékinip chiqishi zor ghulghula qozghidi

Amérika hökümiti 19-iyun küni b d t kishilik hoquq kéngishining uninggha eza istibdat döletler menpe'et qoghlishidighan teshwiqat qoraligha we “Ikki yüzlimichi” organ'gha aylinip qalghanliqini ilgiri sürüp, amérikining mezkur organdin chékinip chiqqanliqini élan qildi.

Amérikining b d t da turushluq bash elchisi nikéy héyliy bilen dölet ishlar ministiri mayk pompé'o seyshenbe küni dölet ishliri ministirliqida axbarat yighini ötküzüp, xitay, rusiye, kuba sudan qatarliq döletlerni amérikining kishilik hoquq kéngishini islah qilish telipige qarshi chiqish, b d t kishilik hoquq méxanizmini suyi'istémal qilip, uni siyasiy sodigha aylanduruwélish bilen tenqidligen.

Ular yene amérika bilen ortaq qimmet qarishigha ige bezi démokratik döletlerning kishilik hoquq kéngishining “Mewjut halitige aktip qarshi turmighanliqi” ni eyibligen. Nikéy héyliy bayanatida amérikining kishilik hoquq kéngishidin chékinip chiqish seweblirini chüshendürüp: “Kishilik hoquq kéngishining insan heqlirini depsende qilghuchi döletlerge qalqan bolup, siyasiy terepbazliq qilip kéliwatqinigha uzun yillar boldi. Epsuslinarliqi, hazir melum boldiki bizning islahat qilish chaqirimiz jawabsiz qaldi. Uningda insan heqlirini depsende qilghuchi döletler dawamliq wezipe atqurdi we ezaliqqa saylandi. Dunyadiki insan heqlirini eng depsende qilghan döletler jawabkarliqtin qutulup keldi. Kishilik hoquq kéngishi dawamliq siyasiylashturulup, kishilik hoquq xatirisi ijabiy döletler qurbanliq qilinip, diqqet insan heqlirige xilapliq qilghan döletlerdin yiraqlashturuldi,” dégen.

Dölet ishla ministiri mayk pompé'o kishilik hoquq kéngishige xitay, kuba, wénsu'élladek kishilik hoquq xatirisi éniqsiz we kishini bizar qilidighan istibdat döletlerning saylinip kelgenlikini tenqidligen. U mundaq dégen: “Kishilik hoquq kéngishi dunyadiki qorqunchluq kishilik hoquq buzghunchiliqlirigha köz yumidighan, dunyadiki eng rezil kishilik hoquq buzghunchilirigha orun béridighan nomussiz "ikki yüzlimichilik" sorunigha aylinip qaldi.”

Amérika b d t kishilik hoquq kéngishide xitayning Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikini otturigha qoyup, uning herikitini keskin tenqid qiliwatqan birdin-bir dölet idi. Amérikining qarari xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirida we bezi analizchilarda perqliq inkaslarni qozghidi. Kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishliri diréktori sofiye réchardson seyshenbe küni bu heqtiki so'alimizgha yazma inkas yollap, amérikining qararini tenqid qildi. U, “Amérikining kishilik hoquq kéngishidin chékinish chiqishi adem heyran qalghudek kaltepemlik. Bu dunyadiki kishilik hoquq qoghdighuchilirini ümidsizlendürüp, xitaydek yolsiz döletlerning kishilik hoquq kéngishini monopol qilishigha yol achidu,” dep körsetti.

Bezi Uyghur analizchilirining qarishiche, amérikining sewebi heqliq bolsimu, lékin uning kishilik hoquq kéngishini tashlap chiqip kétishi “Taktika we istratégiyelik xataliq” iken. Amérikidiki weziyet analizchisi, adwokat nuri türkel buning xitaydek istibdat döletlerge paydiliq shara'it yaritip béridighanliqini bildürdi.

Nuri türkel mundaq deydu: “Bu istratégiye we taktika jehette xata ish. Kishilik hoquq komitétining xizmitining yétersiz boluwatqanliqini körüp turuwatimiz. Lékin buni bahane qilip, qiydap chiqip kétishning özi ajizliqning ipadisi. Eger bir insan bir nersining özgirishini niyet qilghan bolsa, shuning ichide turup özgirish peyda qilishi mumkin idi. Hazir emdi tramp hakimiyiti insan heqliride yétekchilik ornidin waz kechmisimu, chette turup turidighan weziyet shekilliniwatidu. Bundaq ehwal rusiyedek, xitaydek istibdat döletlerge paydiliq shara'it we amillar shekillinidu.”

Lékin amérikidiki bezi xitay analizchilirining qarishiche, amérikining qararini chüshinishke bolidiken. Amérikidiki xitay weziyet analizchisi doktor chén kuydé xitayning kishilik hoquq kéngishidiki bezi döletlerni sétiwélip, özining kishilik hoquq depsendichilikini yoshurup kelgenlikini bildürdi.

U mundaq deydu: “Kishilik hoquq kéngishi her yili isra'iliyening mesilisini merkizi orun'gha qoyuwélip, bashqa döletlerdiki isra'iliye-pelestin'ge qarighanda nechche hesse éghir mesililerni héchqachan tilgha élip qoymidi. Mesilen, xitayning kishilik hoquq mesilisi, rusiye we irandiki kishilik hoquq mesilisi qatarliqlar heqiqiy bir mesile süpitide otturigha qoyup baqmidi. Isra'iliye mesilisi bashqa döletlerdiki qorqunchluq kishilik hoquq depsendichiliklirini yépiwaldi. Mesilen, xitayning adwokatlarni tutqun qilishi, Uyghurlarning tüp kishilik hoquqining tartiwélinishi, tibettiki mesililer kishilik hoquq kéngishide halqiliq mesile süpitide muzakire qilinip baqmidi.”

Uning körsitishiche, amérikining kishilik hoquq kéngishide turup, uning mewjut haletni özgertishi bek müshkül iken. U xitaydek hökümetni xelq saylimaydighan döletlerning b d t da bilet tashlap, öz xelqige wekillik qilishining ziddiyetlik birt weziyetni keltürüp chiqarghanliqini bildürdi.

Chén kuydé mundaq deydu: “Bu biz höküm qilish bek müshkül bir mesile. Bu hel qilish intayin müshkül bolghan bir négizlik mesilige chétilidu. Meyli kishilik hoquq kéngishi bolsun meyli b d t omumiy qurultiyi bolsun bularning hemmiside döletler bilet tashlaydu. Elwette, démokratik döletlerdiki hökümetlerni xelq saylaydu, ular xelqning iradisige wekillik qilidu. Lékin nurghun döletler démokratik döletler emes, ulardiki hökümetler xelqning iradisige wekillik qilmaydu. Lékin bu döletler b d t da bilet tashlap öz dölitidiki xelqning iradisige wekillik qilidu. Buning özi ziddiyetlik mesile. Shunga, amérika bu organning rol oyniyalmaydighanliqini körgen.”

Lékin nuri türkel ependi, üstelni xitaydek döletlerge boshitip bérip, mesilisini hel qilghili bolmaydighanliqini bildürdi. U mundaq deydu: “Kishilik hoquq kéngishide düshmenning qolay yaki emeslikige qarap qarar chiqiridighan halet shekillinip qalghan. Islam döletliri bolsun, yawropadiki döletler bolsun yaki amérikini öch köridighan döletler bolsun, isra'iliye mesilisidiki qolay bir mesile otturigha chiqqanda derhal pozitsiye tutidighan, prinsiptin chetnep ketken, menpe'etni asas qilidighan mundaq ehwallar yoq. Bu jehettin alghanda amérikining pikiri heqliqmu désingiz heqliq. Lékin üstelni boshitip bérip mesilini hel qilghili bolmaydu.”

Bash elchi nikéy héyliy seyshenbe küni élan qilghan bayanatida kishilik hoquq kéngishidiki döletlerning isra'iliyege merkezliship qélishi we uninggha düshmenlik bilen mu'amile qilishi, kishilik hoquq kéngishini “Kishilik hoquq emes, siyasiy terepbazliq igiliwalghanliqini éniq delillep berdi” dégen. Amérika hökümiti kishilik hoquq kéngishidin chékinip chiqqan bolsimu, lékin uning bu jehettiki boshluqni qandaq tolduridighanliqi melum emes. Amérika dölet ishliri ministiri mayk pompé'o seyshenbe küni élan qilghan bayanatida amérikining kishilik hoquq wediside dawamliq ching turidighanliqini bildürgen.