Amérika dölet mejlisi tramp hökümitini xitayning Uyghurlarni basturushigha qarshi tedbir qollinishqa chaqirdi

Amérika awam palatasi bilen kéngesh palatasining 17 neper ezasi 28‏-awghust amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo, maliye ministiri stiwén minuchin'gha mektup yézip, tramp hökümitining Uyghurlarni basturushta we yighiwélish lagérlirigha qamashta rol oynighan xitay emeldarliri we xitay shirketlirini jazalishini telep qilghan. Mektupta amérika hökümitining “Yer shari magnétskiy qanuni” ni ishqa sélip, alaqidar xitay emeldarlirigha we shirketlirige wiza émbargosi qoyush, mal-mülkini tonglitish we xelq'ara pul-mu'amile oborotida amérika pul-mu'amile sistémisini qollinishini cheklesh qatarliq tedbirler arqiliq Uyghur aptonom rayonida yüz bériwatqan “Kishilik hoquq krizisi” ni hel qilishqa chaqirghan.

Mektupta Uyghur aptonom rayonidiki musulman milletlerning xalighanche tutqun qilinishqa, ten jazasigha uchrashqa, diniy étiqadi we medeniyiti yoq qilinishqa, dijital nazaret qilish sistémisi arqiliq ularning kündilik turmushining barliq saheliride éghir teqipke uchrawatqanliqi eskertilgen. Mektupta mundaq déyilgen: “Biz weziyetning jiddiyliki, yüz bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikining éghirliqi we kölimini nezerde tutup, silerni sh u a r ning partkom sékrétari chén chüen'goni öz ichige alghan xitay hökümiti we kompartiyisining bu siyasetke mes'ul yuqiri derijilik emeldarlirigha qarita ‛yer shari magnétskiy qanuni‚ we bashqa qoshumche tedbirlerni ishqa sélishqa chaqirimiz.” 

Mektupta qeyt qilishiche, xitay Uyghur aptonom rayonida yuqiri téxnikiliq saqchi döliti berpa qilip, shexslerning mexpiyetliki we xelq'ara kishilik hoquqqa éghir derijide xilapliq qilmaqtiken. Mektupta yene mutexessisler we bezi amérika diplomatlirining xitayning Uyghur rayonida élip bériwatqan basturushining “Heqiqeten nepes boghulghudek” derijide éghirliqini otturigha qoyghanliqi tekitlen'gen. Shuning bilen bir waqitta yene bir milyondek yaki uningdin artuq Uyghur we bashqa musulman milletlerning tutqun qilinip “Qayta-terbiye” merkezlirige yaki lagérlargha qamilishigha qarita “Qattiq, nishanliq we xelq'araliq inkas qayturushqa toghra kélidighanliqi”, “Shinjangda yüz bériwatqan ishlargha ishtirak qilip, paydigha érishiwatqan herqandaq bir xitay emeldari amérikigha kirgüzülmesliki we amérika pul-mu'amile sistémisidin paydilanmasliqi kérekliki” tekitlen'gen. 

Lékin amérikidiki bezi analizchilarning ilgiri sürüshiche, tramp hökümiti “Magnétskiy qanuni” bilen cheklinip qalmasliqi kérek iken. Amérikidiki “2049 ‏-Qurulushi” namliq eqil ambirining mu'awin diréktori réychil burton mundaq deydu: “Amérika hökümiti bash elchi nikki héyliy we keliy kuriy qatarliqlar arqiliq b d t da delil toplash guruppisi qurup, Uyghurlarni yighiwélish lagérlirigha solap basturuwatqanliqi toghriliq tekshürüsh élip bérishqa heriket qilishi kérek. ‛yer shari magnétskiy qanuni‚ amérika hökümiti kishilik hoquqqa xilapliq qilghan we uninggha ishtirak qilghanlargha qarita nishanliq émbargo qoyidighan bir xil chare. Men dölet mejlisining chén chüen'goni uning bir milyondin artuq Uyghurning tutqun qilinish weqesidiki roli seweblik jazalash teklipi orunluq boldi dep qaraymen.” 

Réychil burtonning qeyt qilishiche, tramp hökümiti yene b d t da bérmadiki qirghinchiliqni tekshürüsh guruppisi qurghandek bir tekshürüsh guruppisi qurup, Uyghurlarning ehwalini tekshürüshi kérek iken. U mundaq deydu: “Émbargo tizimlikining béshigha shinjangdiki keng kölemlik teqiblesh we saqchi dölitining berpa qilinishigha ishtirak qiliwatqan kompartiye emeldarlirini, xitay shirketlirini we chet'el karxanilirini tizish kérek. Shundaqla men yene amérika hökümiti we uning b d t da turushluq diplomatlirini b d t ning bérmadikige oxshash delil toplash guruppisi qurup, tekshürüsh élip bérishigha heydekchilik qilishqa chaqirimen.” 

Mektupta chén chüen'godin bashqa Uyghurlarni basturushta roli bar dep qaralghan 7 neper xitay emeldarining ismi tilgha élin'ghan. Ular xitay merkizi birliksep bölümi 9‏-idarisining diréktori xu lyenxé, Uyghur aptonom rayonluq partkomning mu'awin sékrétari sün jinlong, Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakir, bingtu'enning qomandani péng jyaruy, Uyghur aptonom rayonluq birliksep bölümining bashliqi shawket imin we Uyghur aptonom rayonluq siyasi-qanun komitétining sékrétari ju xeylün qatarliqlarni öz ichige alidiken. 

Lékin amérika tashqi ishlar ministirliqining bu mektuptiki teleplerni ijra qilish-qilmasliqi melum emes iken. Amérika tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi marlo kros durant peyshenbe küni radiyomizgha bergen yazma bayanatida buninggha aldin'ala ipade bildürmeydighanliqini tekitlidi. U bayanatida dölet mejlisi ezalirining mektubini tapshurup alghanliqini eskertip, “Biz xitay hökümitining shinjang Uyghur aptonom rayonida Uyghur, qazaq we bashqa musulmanlarni basturuwatqanliqidin qattiq bi'aram boluwatimiz. Ishenchlik xewerler xitay da'irilirining 2017‏-yili 4‏-aydin bashlap az dégende yüz minglighan, hetta milyonlighan kishilerni tutup turush merkezlirige yollighanliqini körsitip turmaqta,” dégen. 

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining prézidénti, adwokat nuriy türkel dölet mejlisi ezalirining teklip-teleplirini ijra qilish-qilmasliq yenila prézidéntning qararigha baghliq ikenlikini bildürdi.
Nuriy türkel mundaq dédi: “Buning ijra'atigha kelsek edliye ministirliqi bu ishning ijra'atigha qaraydu. Maliye ministirliqi bolsun, tashqi ishlar ministirliqi bolsun yaki aq sarayning dölet bixeterlik komitéti bolsun, bular buning diplomatiye jehettiki ijabiy we selbiy tesirini tarazigha sélip turup qarar béridu. Chünki amérikining dölet mejlisi tashqi ishlarni bashquridighan organ emes, u qanun tüzüsh orgini. Qanun tüzüsh orginining chiqarghan qanuni, telep we teklipliri prézidéntning kabinéti teripidin buning emeliyitini közde tutup turup ish béjirilidu.” 

Lékin nuriy türkelning ilgiri sürüshiche, bu mektupning özi xitay emeldarlirigha qarita zor agahlandurush rolini oynaydiken. U mundaq deydu: “Bu mektupning ikki türlük ehmiyiti bar dep qaraymen. Birinchi ehmiyiti xitaydiki zulum séliwatqan emeldarlar bolsun, istibdat döletlerdiki insan heqlirige xilapliq qiliwatqan emeldarlargha bolsun bu bir tizginlesh, agahlandurush rolini oynaydu. Ikkinchi ehmiyiti shuki, bu dölet mejlisidiki ikki partiyining ortaq awazi bolghanliqi üchün Uyghur mesilisi yaki sherqiy türkistan mesilisining partiye ayrimaydighan ortaq prinsipni asas qilghan bir mesilige aylan'ghanliqini körsitidu. Shunga bu mektupning simwolluq ehmiyiti, agahlandurush ehmiyiti we Uyghur mesilisining ortaq mesilige aylan'ghanliqi jehetlerdin tarixiy ehmiyiti bar.” 

Amérika dölet mejlisi ezalirining mektubida yene xitayning Uyghur rayonida dijital teqiblesh sistémisi qurushigha yardem bériwatqan ikki téxnika shirkitining ismi tilgha élin'ghan. Mektupta daxu'a we xeykang téxnika shirketlirining bu qurulushlardin zor paydigha érishkenliki, ularning bir milyard 200 milyon dollarliq qurulush toxtamigha érishkenliki tekitlen'gen. Mektupning axirida “Biz nishanliq émbargoning ünüm béridighanliqigha ishinimiz. Dölet mejlisining xitay ishliri komitéti shinjang Uyghur aptonom rayonining weziyitini yéqindin közitip kéliwatidu. Eger zörür bolsa qoshumche matériyallar bilen teminleydu,” déyilgen.