Amérika metbu'atlirida xitayning Uyghur diyarida qurghan lagérliri pash qilindi

Amérika birleshme agéntliqida gérry sé teripidin élan qilin'ghan “Xitayning keng kölemlik terbiyilesh lagérliri medeniyet inqilabini qayturup ekelmekte” mawzuluq maqalida, xitayning bultur etiyazdin bashlap pütün Uyghur diyari miqyasida keng kölemlik qurulup Uyghur we qazaq qatarliq musulmanlarni nishan qilip solawatqan atalmish “Qayta terbiyilesh lagérliri” ning ichki sirliri köp menbeler bilen yorutuldi. Lagérlarda musulmanlarning öz étiqadidin waz kéchip, kommunist xitay hökümitige sadaqitini we minnetdarliqini bildürüshke mejburlinidighanliqidek psixikiliq we jismaniy qiynash usulliri, xitayning qarimaydiki “Qayta terbiyilesh lagéri” din qutulup chiqqan tunji shahit, qazaqistan puqrasi ömürbék élining béshidin ötkenliri arqiliq tepsiliy bayan qilin'ghan.

Xitayning türmiside 7 ay we arqidin qarimaydiki “Qayta terbiyilesh lagéri” da bir ay yétip chiqqan 42 yashliq ömürbék birleshme agéntliqning muxbirigha özi turghan lagérdiki 3 binagha mingdin artuq kishining solan'ghanliqi, her xil sewiye we arqa körünüshke ige qiriq kishi bilen bir kamérda yatqanliqi, lagérdikilerning her küni qizil naxsha, sho'arlarni öginish we her waq tamaqta tekrarlashqa mejburlinidighanliqi, etigendin kechkiche élip bérilidighan idé'ologiye terbiyeliri we bulargha boysunmighan kishining 24 sa'etlep ach qoyushtek jazalargha uchraydighanliqliri, u jaydiki nachar shara'it, nachar tamaq we nachar mu'amile hem xorluqlar heqqide tepsiliy melumat bergen.

U, özining lagérda chekken jismaniy qiyin-qistaq we rohiy zulumlar seweblik hetta bezide ölüwélish xiyaligha kelgenlikini, erkinlikke chiqqandin kéyinmu éghir psixologiyilik iskenjidin qutulalmighanliqtin künlirini tang atqiche uxliyalmay ötküzüwatqanliqini éytqan. 

Ömürbék éli zulumlardin qutulup qazaqistan'gha kelgendin kéyin, tunji bolup erkin asiya radi'osining ziyaritini qobul qilip, Uyghur rayonidiki “Yépiq terbiyilesh merkezliri” din saq chiqqan we xelq'araliq axbaratqa “Yépiq terbiyilesh merkezliri” ning ichki yüzi heqqide melumat bergen tunji shahit bolup qaldi. U türmidiki jismaniy qiyin qistaqlar, lagérdiki rohiy xorluq we ménge yuyush heriketliri, qesten kichik we chong teretke ruxset qilmasliqtek, insan tebi'itige qarshi qiynash ussullirining, qamalghanlarda oxshimighan késelliklerni peyda qiliwatqanliqini ashkarilighan idi.

Pichanda tughulup ösken, anisi Uyghur, dadisi qazaq jemetidin bolghan ömürbék, qazaqistan puqraliqini alghanliqidek alahide salahiyiti bolghanliqi üchün qazaqistanning arilishishi bilen qoyup bérilgen bolsimu, lékin jismaniy we rohiy jehetlerdin éghir zexmet chekkenliki üchün türme we “Terbiyilesh merkizi” diki jeryanda u 40 kilogram oruqlap ketken iken. Ömürbék hazirghiche dawalanmaqta.

Birleshme agéntliq yene lagérlardiki qiyin-qistaqlarni astanaliq qazaqistan puqrasi qayret semerqentning bayanidinmu yorutqan bolup, u bultur 12-ayda, Uyghur élining shimalida tutulup bir “Terbiyilesh merkizi” ge qamalghan. Uning birleshme agéntliqining muxbirigha sözlep bérishiche, u qamalghan lagérda 5700 köprek adem bar bolup, tüzümge boy sunmighanlar, qarshi chiqquchilar tömürdin yasalghan bir qapning ichige solap jazalinidiken. Uning ichide heriket qilish mumkin emes bolup, ene shu halette 12 sa'etlep solapmu idiyisi özgermigenler bolsa “Yolwas orunduq” qa olturush jazasi deydighan, qol putidin tartip baghlap qoyidighan bir xil jazagha uchraydiken, yene shuningdek béshini sugha tiqip, tunjuqturushmu jazalash usulining biri qiliwélin'ghan.

2016-Yili özining xotendiki jaza lagérida yétip chiqqanliqi heqqide birleshme agéntliqigha sözlep bergen bir xotenlik ayalning éytishiche, u jayda tutup turulghan ayallar islamche kiyin'genliki, qur'an ögen'genliki, balilirigha islamche isim qoyghanliqliri üchünla jazalan'ghanlar iken. 

Xotenlik yene bir kishi birleshme agéntliqigha, 2015-yili özining xoten shehirige yéngi sélin'ghan “Terbiyilesh lagéri” da yétip chiqqanliqini, bu jayda “Terbiyilesh” élip barghan xitay emeldarning haqaretlik sözler bilen Uyghur ayallarni kemsitip, ghururigha tegkenliki heqqide sözlep bergen.

Özini shinjang téléwiziye istansisining diktori dep tonushturghan éldosning birleshme agéntliqi muxbirigha dep bérishiche, uning xitaychisi alahide yaxshi bolghachqa, 2017-yili da'iriler teripidin melum terbiyilesh lagérida xitay tili we xitay tarixidin ders bérishke orunlashturulghan, uning déyishiche, lagérdikiler 3 derijige bölinidiken. 1-Türdikiler, asasen sawatsiz déhqan, xitaychini bilmigendin bashqa gunahimu yoqlar, 2-türkümdikiler yanfonidin din'gha a'it yaki bölgünchilikke a'it, mesilen ilham toxtining dersi dégendek cheklen'gen nersiler tépilghanlar iken. 3-Türdikiler bolsa eng éghirliri bolup az dégende 10-15 yil késilidiken. Ular asasen chet'eldin qaytip kelgen yaki chet'eldikiler bilen baghlinishi barlar iken. Éldos bir qétim dérizidin 20 din artuq “Oqughuchi” ning merkezge élip kélin'genlikini, ular mashinidin chüshishigila ikki ret tizilghan saqchilarning ularni dumbalighanliqini körgen. U, kéyin saqchilardin ularning ottura sherqte dinda oqughanlar ikenlikini anglighan.

Éldos ötken yili 8 aylarda chet'elge qéchip chiqqandin kéyin lagérda körgenliri heqqide birleshme agéntliqining ziyaritini qobul qilghan bolup, u özining lagérda 80 kishi bilen bir zalda turush jeryanida her kéche kishilerning azabliq yigha awazlirini anglap turghanliqini éytqan we bu jeryanlarni: “Bu méning hayatimdiki eng échinishliq bir sergüzesht” dep teswirligen. 

Birleshme agéntliqining ziyaritini qobul qilghan her bir Uyghur özining az dégendimu bir qétim urush yaki jismaniy xorlashqa shahit bolghanliqini bildürgen iken.

Uyghur élidiki “Yépiq terbiyilesh” namida kéngeytip dawamliq quruluwatqan, milyondin artuq Uyghur we bashqa milletlerning solan'ghanliqi texmin qiliniwatqan, mezkur atalmish qayta “Terbiyilesh lagérliri” heqqide birleshme agéntliqida élan qilin'ghan bu inchike tepsilatlar, bashqa xelq'araliq taratqulardinmu keng orun élip, küchlük ijtima'iy tesir peyda qilmaqta. Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan amérikidiki kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya bölümi diréktori doktor sofi richardson xanim gerche özining, xitayning Uyghurlarni qayta terbiyilesh lagérlirida jazalawatqanliqi heqqidiki mesile üstide bir yildin artuq közitish élip bériwatqan bolsimu, lékin lagér heqqide ashkarilan'ghan bu ehwallarni oqughandin kéyinki inkasini “Shürkün'güdek qorqunchluq” dep teswirleydu: “In'gliz tili dunyasida tesiri eng zor ikki metbu'atta oxshash bir künde, shinjangdiki siyasiy terbiyilesh merkezliri heqqide ademni shürkündüridighan melumatlarning bésilishi, amérika dölet mejlisi, we hökümitidiki köpligen ademlerning shundaqla dunyaning bashqa jayliridiki yene nurghun kishilerning xitayning Uyghurlarning kimlikini tazilimaqchi boluwatqanliqini tonup yétidighanliqidin dérek béridu. Téximu muhimi lagérlarning ichidiki ehwallarni, kimler teripidin qandaq bashqurulidighanliqi, kishilerning qandaq mu'amililerge uchraydighanliqi, bu jayda qiyin-qistaqlar élip bériliwatqanliqining küchlük delili. Bu xitay hökümitining mezkur orunlarni taqishi üchün bésim ishlitishte muhim ispatlardur.” 

Bu uchurlarning bir-biridin muhim ikenlikini tekitligen sofi xanim yene, “Bu jayda yüz bériwatqan ishlar ajayip xata deydu”.

Birleshme agéntliqining mezkur tepsilat maqaliside gerche xitay hökümitining lagérlar heqqide resmiy izahat bérishtin bash tartip kéliwatqan bolsimu, biraq bezi dölet ammiwi axbarat wastilirida xitay hökümitining bölgünchilik we diniy ashqunluqqa qarshi turush üchün idé'ologiye jehettin özgertish élip bériwatqanliqi, xitay hökümitining bu bahanide özige tehdit dep qarighan kishilerni, bolupmu Uyghurlarni jiddiy türde, héchqandaq qanuniy resmiyetsiz halda qamaqqa élip, jismaniy jehettin qiynash, ach qoyush qatarliq usullar arqiliq jazalawatqanliqi toghrisida yéziliwatqanliqimu otturigha qoyulghan. 

Maqalida yene, bu xil “Qayta terbiyilesh” herikitining insanni özgerteleydighanliqigha ishinishning xitayda, maw zédong dewride bir qétim dehshetlik halda tejribidin ötkenlikidek tarixiy asasqa ige bolghanliqi, buning hazirqi xitay dölet re'isi shi jinpingning chongqur milletchilik iradisi bilen hakimiyetni mustehkemleydighan dölet xewpsizlik apparatining obrazi bilen munasiwetlik ikenliki sherhilen'gen.

Aptor maqalisige washin'gtondiki jorjtown uniwérsitétining proféssori, Uyghur diyari tarixi tetqiqatchisi jeyms millwardning “Bu medeniyet qirghinchiliqi béyjing da'irilirining shinjang mesilisini üchün bir eng axirqi hel qilish charisini izdeshke urunushi” dégen qarishini qisturghan. 

Xitayning atalmish “Qayta terbiyilesh” sistémisining insan heqliri eng éghir derijide depsendichilikke uchrighan tarixlarni eslitidighanliqini bildürgen amérikidiki loyola uniwérsitéti tarix proféssori, Uyghur tarixi tetqiqatchisi rayin sam: “Bu sistémini belkim medeniyet inqilabigha oxshitish mumkin. Emma bu sistémining psixikiliq asariti uzun mezgillik bolidu. Bu, köpligen ademler peqet saqiyalmaydighan bir nechche ewlad rohiy jarahet peyda qilidu” dégen.

Sofi richardson, xitay hökümitining bu jayda élip bériliwatqan, keng kölemlik insan heqliri depsendichiliklirini “Tamamen étnik qirghinchiliq déyishke bolidu”. Dédi, u mundaq deydu:

“Bularni körgendin kéyin, eger xitay qurghan qayta terbiyilesh merkezlirige gunahsiz halda solan'ghanlarning uchrawatqan insan heqliri depsendichilikliri bunche éghir iken, jinayetchiler solan'ghan türmiler qandaq bolidighandu? dégen oy peyda qilidu. Xitay hökümiti terbiyilesh merkezliridiki ichki ehwallarni intayin mexpiy tutuwatqan bir waqitta, bu uchurlar terbiyilesh merkezliri arqiliq xitayning biwasite az sanliq milletlerge qarita intayin keng kölemlik éghir derijide insaniy heqliri depsendichilikliri élip bériwatqanliqini bizge süretlep béreleydu. Bu mesile xitay hökümitini, meyli ‚bir belwagh bir yol‛ bolsun, birleshken döletler teshkilati we tinchliq saqlashta bolsun, iqtisadiy di'aloglarda bolsun bir yaxshi hemkarlashquchi dep qaraydighan her qandaq birige, bu hökümetning ishench qilghili bolmaydighan, wediside turmaydighan, héchqandaq bir xelq'araliq qanun'gha ri'aye qilmaydighan bir hökümet ikenlikidin jiddiy signal bérishi kérek dep qaraymen”. 
Maqalida yene gérmaniyelik tetqiqatchi adri'an zénzning tetqiqatlargha asasen, uning “Qayta terbiyilesh merkezliri” ge solan'ghanlarning yüz minglarche hetta bir milyondin ashidighanliqi, 2016-yilidin bashlap dawam qiliwatqan “Qayta terbiyilesh lagérliri” ni qurushqa xitayning 100 milyon dollardin artuq meblegh ajratqanliqini, shundaqla bu xil qurulushlarning hélihem dawamlishiwatqanliqini ilgiri sürgenliki körsitilgen. 

Insan hoquqini közitish teshkilati asiya ishliri bölümining diréktori sofi richardson xanim xitayning atalmish siyasiy “Terbiyilesh lagérliri” ni qurushtiki meqsiti we pilanlirini bilishte gérmaniyediki tetqiqatchi adri'an zénzning teminligen tetqiqat netijiliriningmu intayin zor ehmiyiti bar dep qaraydighanliqini otturigha qoyup yene mundaq deydu: “Qayta terbiyilesh lagérliri heqqide adri'an zénzning buningdin ikki kün awwal tarqatqan we birleshme agéntliqida neqil élin'ghan melumatlarmu oxshashla muhim. Uningda xitay hökümitining, qaysi jaylarda qanchilik terbiyilesh merkezlirini qurghanliqi, bulturdin bashlap qanchilik ademning soliniwatqanliqini texminleshte intayin muhim uchurlar bérilgen. Biz bu mesile heqqide bultur etiyazdin bashlap doklat teyyarlashqa bashlighan iduq, eyni chaghda biz buning xitayning qisqa muddetlik bir tedbiri bolushini ümid qilghan iduq. Bu ispatliq matériyallar epsuski xitay hökümitining terbiyilesh merkezlirini qurushining uzaq muddetlik pilan ikenlikini körsitip turmaqta. Xitayning yenimu ilgiriligen halda qurulushini kéngeytiwatqanliqigha jiddiy diqqet qilishimiz kérek”.

Xitayning Uyghur élide qurghan “Terbiyilesh lagérliri” ning ichki sirliri shahitlarning bergen cheklik melumatliridin bashqa, tetqiqatchi we közetküchilerning tetqiqat doklatliri bilenmu barghanche yorutulup, xelq'araning diqqitini Uyghur diyarining weziyitige tartmaqta.

Radiyomiz igiligen we delilligen uchurlardin xitay hökümitining hazirmu dawamliq ademlerni “Terbiyilesh lagérliri” gha solawatqanliqi, shundaqla bu xil qurulushlarning hélimu dawam qiliwatqanliqi köp xil menbelerdin dawamliq melum bolmaqta.