Amérika prézidént saylimining netijisi we uning kelgüsidiki amérika-xitay munasiwitige tesiri

Amérikidiki jumhuriyetchiler partiyisining wekili donald trampning yéngi bir nöwetlik amérika pérézidénti bolup saylan'ghanliqi heqqidiki xewer pütün dunya axbaratliridiki eng qiziq nuqtigha aylan'ghan bir peytte tramp hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin amérikining xitaygha qaratqan siyasetliride qandaq özgirishlerning bolidighanliqi bu heqtiki muhakimilerning muhim nuqtiliridin bolup qaldi. Bu munasiwet bilen bir qisim Uyghur weziyet analizchilirimu radiyomiz ziyaritini qobul qilip, bu ehwalning xitay we Uyghurlar weziyitige körsitidighan tesiri heqqide öz pikrini bayan qildi.

9-Noyabir seherde pütün dunyaning axbarat sahesi amérikida töt yilda bir ötküzülidighan prézidént saylimining netijisini bes-beste xewer qildi. Amérikidiki jumhuriyetchiler partiyisining prézidént kandidati donald tramp özining saylam reqibi xilariy klintonni meghlup qilip, amérikining kéler nöwetlik prézidénti bolup saylandi. Derweqe donald tramp saylam riqabitige chüshkendin buyan izchil halda “Amérikining menpe'eti herqandaq nersidin ela” dégen merkiziy idiye boyiche amérikining kelgüsi menpe'etliride qattiq mewqede turush lazimliqi heqqide söz qilip kéliwatqan idi. Uning yene musulmanlarni amérikigha kélishtin tosuwétish, méksika köchmenlirining amérikigha kiriwélishining aldini élish qatarliq tereplerde söz qilishi köp qisim kishiler teripidin “21-Esirde tetür muqam towlash” dep tenqidlen'gen idi. Derweqe saylam netijisi élan qilin'ghandin kéyin kishilerning hemmidin bek heyran bolghini ashkara sorunlarda amérikining qimmet qarishigha xilap söz qilghan bir kishining saylamda utup chiqishi bolghanliqi melum bolmaqta. Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen mushu heqte toxtilip, dunya jama'etchilikining saylam netijisidin heyran bolghanliqining sewebliri heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Emma donald trampning saylam netijisi élan qilin'ghandin kéyinki “Ghelibe nutqi” da uning ilgiriki saylam nutuqliridin roshen derijide perqliq mezmunlarning otturigha chiqishi bir qisim kishilerni téximu heyran qaldurdi. Bolupmu uning “Ghelibe nutqi” diki munu sözliri alahide diqqet qozghidi.

U mundaq dédi: “Hazir amérika üchün ixtilapning jarahetlirige dawa qilishning peyti keldi. Biz ittipaqlishishimiz lazim. Pütkül jumhuriyetchiler we démokratlar, shundaqla musteqil partiyelerge shuni éytimenki hazir bizning uyul tashtek uyushup bir xelq bolushimizning waqti yetti. Men bashtin éytip kéliwatqandek bizning qiliwatqinimiz qandaqtur küresh emes, belki ishen'güsiz derijidiki ulugh heriket. Bu heriket öz dölitini söygüchi milyonlighan er-ayallarning özliri we öz bala-chaqiliri üchün (amérikini) téximu izgü bir makanigha aylandurush arzusida qilghan japaliq emgekliri asasida royapqa chiqqan. Bu herkette hemmila irq, hemmila din, barliq ijtima'iy arqa körünüshler, shundaqla türlük étiqad shekilliri zich mujessemlen'gen bolup, ashu kishilerning yürekliri ‛amérika hökümiti mushu xelq üchün xizmet qilsiken‚ dégen arzuda yanmaqta. Derweqe bu arzu ishqa ashqusi. Hemkarliship ish körüsh arqiliq biz dölitimizni qayta qurup, ‛amérika chüshi‚ni emelge ashurushtek jiddiy wezipini qolimizgha alalaymiz.”

Donald trampning amérika jama'iti arisida we dunya axbarat saheside hazirqi zaman qimmet qarishining ölchemlirige xilap mezmundiki sözliri üchün tenqidlen'gen turuqluq yene bu qétimqi saylamda yéngip chiqishidiki sewebler heqqide kanadadiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchi memet toxti öz qarashlirini bayan qildi.

Amérika hökümitining tashqi siyasitide izchil muhim orunda turup kelgen amérika-xitay munasiwitige bu qétimqi saylam arqiliq wujudqa kelgen hakimiyetning qandaq tesir körsitish éhtimalliqi heqqide soralghan so'algha qarita élshat hesen öz qarashlirini otturigha qoyup, bu siyasetlerning herqachan amérika hökümitining éhtiyaji boyiche bir yaqliq bolidighanliqini tekitlidi.

Memet toxti bolsa bu heqte öz qarishini otturigha qoyup, donald tramp hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin amérika hökümiti ilgiriki yillarda yolgha qoyghan insan heqliri we bashqa heq-hoquq mesililiri heqqidiki siyasetlerning bir yaqqa qayrilip qélish éhtimalliqini algha sürdi.

Derweqe yéngi prézidént saylimi we uning amérika - xitay munasiwitige körsitidighan tesiri heqqide qizghin munaziriler boluwatqan bir peytte buning ikki memliket otturisidiki tashqi siyaset alaqisida mu'eyyen orun igileydighan Uyghurlar mesilisige qaysi derijide baghliq bolushimu kishilerning diqqitige sazawer bolmaqta.