Amérika dölet ishlar minsitirliqining yilliq doklatida Uyghurlarning weziyiti kün tertipke keldi

Amérika dölet ishliri ministirliqi jüme küni, her yili bir qétim élan qilidighan kishilik hoquq doklatini élan qildi. Doklatning xitaygha a'it qsimida ötken bir yil ichide xitaydiki puqralarning kishilik erkinliki we siyasiy hoquqlirining éghir derijide depsende qilin'ghanliqi, Uyghur we tibet qatarliq milletlerning téximu éghir bésim we kemsitilishke uchrighanliqi qeyt qilindi. Kishilik hoquq pa'aliyetchiliri bu doklatta otturigha qoyulghanlarni qarshi élish bilen birge, amérika hökümitini bu mesilige köngül bölüshke we xitay rehberliri bilen bolghan uchrishishlarda uni otturigha qoyushqa chaqirdi.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, bügün amérika dölet ishliri ministirliqi yilliq kishilik hoquq doklatini élan qildi. Amérika dölet ishlar ministiri rékis téllirson bügün bu heqtiki yazma bayanatida, bu yil bu xil doklat élan qilin'ghili 41-yil tolghanliqini, herqaysi döletlerdiki kishilik hoquq weziyiti eng toghra bir shekilde bahalap chiqish üchün nurghun tirishchanliq we emgek serp qilinidighan bu doklatning amérika hökümitining ichki we tashqi siyasetlirige yönilish belgileshte muhim rol oynaydighanliqini bildürdi.

U shundaqla, bu doklatning herqaysi döletlerningmu öz ehwaligha qarap chiqip, özidiki kishilik hoquq xatirisini yaxshilash üchün qedem élishigha türtke bolushini ümid qilidighanliqini bildürgen.

200 Din oshuq dölet we rayonning kishilik hoquq weziyiti bahalan'ghan bu doklatning xitaygha a'iـt qismi bolsa 153 bettin terkib tapqan bolup, uning tonushturush qismida mundaq diyilgen : “Xitay xelq jumhuriyiti bir diktator dölet. Xitay kommunist partiyisi eng yuqiri partiye bolup, hökümetning barliq muhim aparatliri uning qolida... Xitayda kishilik hoquq we siyasiy hoquq adwokatliqi qiliwatqan ijtima'iy teshkilatlar we shexisler we shundaqla omumning menpe'eti we az sanliq milletler hoquqliri üchün xizmet qiliwatqan organ we shexsiler hemmisi birdek éghir bésim astida turmaqta. Xuddi ötken yillardikige oxshash xitaydiki puqralar özining saylash-saylinish hoquqliridin behriman bolalmidi. Hökümet erkin saylamni asasiy qatlamlardiki eng töwen orunlarghiche cheklidi, uninggha arilashti. Bundin sirt, xitayda bashqilarning hayatigha qanunsiz halda ziyankeshlik qilish, sotsiz ölüm, qara türme, mejburiy iqrar qildurush, qéyin-qistaq, zhurnalistlar, kishilik hoquq adwokatliri, yazghuchilar, tor yazghuchiliri, öktichiler we erzdarlar we hökümetning közige sighmighan herqandaq kishilerning qamaqqa élinishi qatarliq éghir kishilik hoquq depsendichiliklirining hemmisi oxshashla dawam qildi.”

Doklatning kirish qismida yene, Uyghurlar we tibetlerning yuqirida tilgha élin'ghan sahelerde bésimgha uchrash ehwalining eng éghirliqi, ularning erkin sözlesh, din'gha ishinish, erkin sayahet qilish, yötkilish, yighilish qilish erkinlikliri qattiq bésimgha uchrash bilen birge, xitay hökümitining Uyghur élida bolsa tinch yol bilen özining siyasiy we diniy hoquqlirini ishletmekchi bolghanlargha, térrorluqqa qarshi turush dégen nam astida qopalliq bilen qolgha élish, zomigerlik qilish, adil sot tertipi bolmay turup jazalashqa oxshash wastilerni qolliniwatqanliqini éytqan.

Yuqirida tilgha élin'ghan bu mesile doklatning xitaydiki étnik milletler dégen qismidimu ayrim détalliri bilen bérilgen bolup, uningda xitay hökümitining atalmish “Üch xil küchler” ge qarshi turush herikitini élip bériwatqanliqi, 2015-yili dékabirda élan qilin'ghan “Térrorluqqa qarshi turush” qanunida térrorluqqa bérilgen uqumning siyasiy, diniy we étnik mesililergiche bérip chétilidighan nahayiti keng da'irini öz ichige alidighanliqi, bu yil 8-ayda shinjang Uyghur aptonom rayonida maqullan'ghan bir hüjjetke asasen térrorluqning menisining yenimu kéngiyip, téléfon arqiliq térrorluq idiyilirini tarqitish we yaki halal dégen uqumning yémekliktin bashqa jaylargha ishlitishmu térrorluq qatarigha kirgüzüldi, déyilgen we xitay hökümitining özining diniy we siyasiy hoquqlirini tilgha alghan kishilerni atalmish üch xil küchler we üch xil küchlerni qollash dégen jinayetler bilen éghir jazalawatqanliqi bayan qilin'ghan.

Amérika Uyghur kishilik hoquq fondining tetqiqatchisi zubeyre xanim bügün doklat heqqide qilghan sözide, xitay hökümiti yéqinda Uyghur élida yüz bergen weqelerdin kéyin Uyghurlarning kishilik hoquq dawasini térrorluqqa chétip qarilashni kücheytiwatqan bir mezgilde amérika dölet ishlar ministirliqining doklatining muhim ehmiyetke ige ikenlikini bildürdi.

Doklatta Uyghurlar heqqide tilgha élin'ghan muhim mesililerning biri, Uyghur éligha yötkep kéliniwatqan xitay köchmenler mesilisi bolup, amérika dölet ishliri ministirliqi Uyghur élide 1949-yilidiki nopus qatlimi bilen hazirqi nopusni sélishturush arqiliq, xitay hökümitining Uyghur éligha pilanliq halda köchmen yötkesh arqiliq Uyghurlarni öz zéminida az sanliq qilip qoyghanliqini, köchmen xitaylarning yaxshi xizmet we imtiyaz bérilgenning eksiche, Uyghurlarning bu jehette éghir kemsitilishke uchrawatqanliqini, bezi ish élanlirida Uyghurlarning qobul qilinmaydighanliqini éniq qilip yézilghanliqini bayan qilghan. Uningda yene mundaq diyilgen : “Xitay hökümiti xitay köchmenlerni Uyghur éligha köchüshke righbetlendürüsh bilen birlikte, Uyghur yash qiz-oghullarni ichkiri xitay ölkilirige emgek küchi yötkesh programmisi astida yötkimekte. Erkin asiya radiyosining april éyidiki xewiride, xoten wilayitidiki Uyghur yashlirining atalmish qanunsiz pa'aliyetlerge qatniship qélishining aldini élish we muqimliqni ilgiri sürüsh üchün ichkiri ölkilerge ewetiliwatqanliqi melum boldi.

Doklatta yene, ilham toxti tilgha élinish arqiliq Uyghurlarning tinchliqperwer heriketliri üchünmu nahayiti éghir qamaq jazalirigha uchrawatqanliqi, hetta Uyghurlar mesilisini kün tertipke ekelgen jang xeytawgha oxshash xitay tor yazghuchisiningmu 19 yilliq qamaqqa élin'ghanliqi, yéqinda yene misranim namliq dangliq Uyghur munazire tor bet qurghuchisi ababekri muxtarning qolgha élin'ghanliqi, bultur 9-ayda gumidiki jama'et xewpszlik idarisining mu'awin bashliqining ölümige chétilip 17 kishi qolgha élin'ghan bolsimu, ulargha a'iـt héchqandaq ispatning ashkarilanmighanliqi, da'irilerning kishilerning qol téléfonlirini xalighanche tekshüreleydighanliqi, qanunsiz widiyo körgen dégen jinayet bilen türmige éliniwatqanliqidek mesililer birmu-bir bayan qilin'ghan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri dériktori sofi richardson bügün bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, yuqiridikilerning hemmisining toghriliqini, eng muhim nuqtining hazirqi tramp hökümitining xitaydiki kishilik hoquq mesilisini herbir pursette tekitlishi ikenlikini éytti. U mundaq dédi : “Bu doklatta, xitayda hazir yüz bériwatqan ishlargha nahayiti toghra baha bériliptu. Biz hazir dölet ishliri ministiri réks tillérson özining xitaydiki kishlik hoquq mesilisige qandaq mu'amile qilidighanliqini diqqet bilen közitiwatimiz. Amérika prézidénti donald tramp bilen xitay re'isi shi jinpingning tunji uchrishishida kishilik hoquq mesilisi tilgha élinamdu-élinmamdu? bumu muhim mesile, menche, amérika hökümiti we mejlisi her ikkilisi xitayning kishilik hoquq mesilisini her bir pursette kün tertipke élip kélishi kérek.”

Zubeyre xanimmu amérika hökümitining yuqiridiki doklattiki mezmunlargha asasen, özining xitay hökümiti bilen bolghan munasiwetlirini tengshishi kéreklikini, kishilik hoquq mesilisinimu muhim kün tertipler qatarigha élishi kéreklikini eskertti.