Америка - хитай иқтисад вә истратегийә диалоги зиддийәтләрниң көләңгүсидә башланди

Мухбиримиз ирадә
2015.06.24
amerika-xitay-munasiwiti Нөвәттики америка - хитай мунасивити һәққидә
Photo: RFA


Америка - хитай истратегийә вә иқтисад диалоги америка пайтәхти вашиңгтонда башланди. 7 - Нөвәтлики һисаблинидиған бу диалог дәл хитай җәнубий деңизда қуруватқан сүний араллар мәсилиси вә шундақла америкиниң дөләт органлириниң тор системисиға қилинған зор көләмлик тор һуҗуми сәвәбидин икки дөләт арисидики мунасивәтләр җиддийләшкән мәзгилгә тоғра кәлди. Күзәткүчиләр бу икки мәсилиниң сөһбәттә музакирә қилинидиған муһим мәсилә икәнликини пәрәз қилмақта бирақ йиғинда чиқидиған нәтиҗигә қарита үмид интайин аз. Төвәндә мухбиримиз ирадәдин мәлумат аңлайсиләр.

Америка билән хитай арисидики истратегийә вә иқтисад диалоги - 23июн күни пайтәхт вашиңгтонда өткүзүлгән ечилиш мурасими билән рәсмий башланди. Мурасиимға америка муавин президенти җо байдин, америка дөләт ишлири министири җон керрий, малийә министири җәйкоб лийев вә шундақла хитай дөләт ишлири комиссари яң җечи, муавин баш министир ваң яң қатарлиқлар қатнашти. Бу, икки дөләт оттурисидики муһим учришишларниң бири һисаблиниду. Лекин бу қетим бу диалогниң икки дөләт мунасивитидә бәзи муһим мәсилиләр көрүлгән мәзгилдә ечилиши йиғинға болған қизиқишни күчәйтти.

Чүнки техи йеқинда америкиниң дөләт органлириниң тор сеситимисиға қилинған хаккирлиқ һуҗумида милйонлиған һөкүмәт ишчи - хизмәтчисигә аит учурларниң оғрилинип кәткәнлики мәлум болғандин кейин америка ишәнчлик мәлуматларға асасән буниңда хитайниң җавабкарлиқи барлиқини илгири сүргән иди. Америка президенти барак обама хитай һөкүмитини очуқ - ашкарә тәнқид қилған иди. Америка муавин президенти җо байдин ечилиш мурасимида қилған нутиқида мана бу мәсилини тилға елип, хитайни агаһландуруп өтти. Җо байдин сөзидә тор техникисини иқтисадий қорал вә яки иқтисад җасуслуқи үчүн қоллиниватқан дөләтләр қисқа муддәтлик пайдини көзләп, узун муддәтлик пайдини қурбан қилмақта. Мәсулийәтчан дөләтләр риқабәтниму мәсулийәт билән қилиду, деди.

Бу мәсилидә америка малийә министири җәйкоб левму алаһидә тохтилип хитай һөкүмитиниң америкиниң дөләт органлириға қаратқан тор җасуслуқ һәрикәтлириниң өзлирини қаттиқ ойландуруватқанлиқини ейтти.

Хитайниң игилик һоқуқи талаш - тартишта туруватқан җәнубий деңизға ясаватқан сүний араллириму икки дөләт арисидики җиддий мәсилиләрниң бири. Техи йеқинда америкиниң бир чарлиғучи айропилани җәнубий деңиздики бу һава тәвәликидин учуп өткәндә хитай деңиз мудапиә чарлиғучи қисимлириниң агаһландурушиға учриған. Нәтиҗидә америка хитайни агаһландуруп, җәнубий деңизниң һава вә су йоллириниң хәлқараға очуқ болуши, бу йолларниң раван болушида америкиниң җаниҗан мәнпәәти барлиқини тәкитлигән. Муавин президент җо байдин сәйшәнбә күни ечилиш мурасимида қилған нутиқида бу ноқтини қайта тәкитләп өтти. У сөзидә дунядики тиҗарәтниң 80 пирсәнтиниң мана мушу деңиз йолидин өтидиғанлиқини әскәртип “мәсулийәтчан дөләтләр хәлқара қанунлар бойичә иш көриду вә хәлқара деңиз йоллириниң тиҗарәткә очуқ қелиши үчүн һәмкарлишиду” деди.

Америка дөләт ишлири министири җон керрийниң сөзидин қариғанда, бу қетимлиқ сөһбәттә афғанистан мәсилиси, шималий корийә, иранниң ядро мәсилиси, җәнубий деңиз вә тор бихәтәрлики мәсилилири музакирә қилинидикән. Америка дөләт рәһбәрлири америка дөләт органлиридики милйонлиған ишчи - хизмәтчигә аитــт учурларниң оғрилиниш мәсилисини ечилиш мурасимида очуқ - ашкарә тилға елип, тәнқид қилмиған болсиму, әмма бу мәсилиниң ахбаратқа йепиқ йиғинларда әң көп тилға елинидиған вә һарарәтлик муназириләргә сәвәб болидиған әң муһим тема болидиғанлиқини мөлчәрлимәктә.

Америка - хитай истратегийә вә иқтисад һәмкарлиқ йиғини башлаштин бурун америкида паалийәт көрситиватқан 9 кишилик һоқуқ оргини бирләшмә баянат елан қилип, йиғинда кишилик һоқуқ мәсилисиниң оттуриға қоюлушини тәкитлигән. Бу тәшкилатларниң бири америка уйғур бирләшмиси. Бирләшминиң рәиси алим сйитоф әпәнди кишилик һоқуқ мәсилисиниң бу йиғинға бивастә мунасивәтлик болмисиму, әмма сөһбәтләрдә оттуриға қоюлиду, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Дәрвәқә, муавин президент җо байдин нутиқида хитай һөкүмитиниң аяллар, аз санлиқ милләтләр, жорналистлар, дини лидирлар вә шундақла мустәқил иҗтимаий тәшкилатларға тутуватқан муамилисигә суал қойди вә “мәсулийәтчан дөләтләр үчүн кишилик һоқуққа һөрмәт қилиду. Пәқәт тоғра болғанлиқи үчүнла әмәс, бәлки у иқтисадий тәрәққияттики кәм болса болмайдиған бир амил болғанлиқи үчүн” деди.

Бу қетимлиқ америка - хитай истратегийә вә иқтисад диалогиға хитай дөләт комиссари яң җечи, муавин баш министир ваң яң қатарлиқларниң йетәкчилигидә 400 кишилик һәйәт қатнашти. Ечилиш мурасимида ваң яң сөз қилғанда америка рәһбәрлириниң америкиға қилинған тор һуҗумлири вә җәнубий деңиз мәсилисидики ишарәт сөзлиригә җавабән юмилақ җавабларни бәрди. Ваң яң сөзидә тор бихәтәрликиниң интайин муһимлиқини, бу саһәдә америка билән һәмкарлишидиғанлиқини ейтти. Җәнубий деңиз мәсилисигә қарита қилған сөзидиму америка билән хитайниң һәммә мәсилисидә ортақлишип кетәлмәйдиғанлиқини, әмма деңиз йолиниң раванлиқи мәсилииисдә америка билән сөһбәтлишиидиғанлиқини ейтти.

Йиғинниң ечилиш нутиқида қилинған дәбдәбилик сөзләрниң әксичә вәзийәт анализчилириниң бу йиғиндин чиқидиған нәтиҗигә болған үмиди интайин аз. Нурғун күзәткүчиләр бу сөһбәттин юқирида тилға елинған мәсилиләргә алақидар қолға чиққудәк нәтиҗә чиқмайдиғанлиқини билдүрмәктә. Америка дөләт ишлири министири җон керрий һәм шундақла муавин президент җо байдин һәр иккилиси ечилиш нутиқида қилған сөзидә бу ноқтини әскәртип икки дөләт арисидики мәсилиләрдин әлвәттә бир қетимлиқ йиғин биләнла нәтиҗә елишни күткили болмайдиғанлиқини әмма һеч болмиғанда мәсилиләрни қандақ һәл қилиш һәққидә сәмимийлик билән музакирә елип берип, иҗабий йөнилишкә қәдәм ташлашниң муһимлиқини билдүрди. Җо байдин қайта - қайта тәкитләп “америка сәмимий вә мәсулиятчан риқабәтчиләрни қарши алиду, мәсулийәтчанлиқ билән қилинған риқабәт әмәлийәттә нәччә вақиттин бери раһәт уйқусиға петип қалған америка үчүнму бир қозғатқуч күч!” деди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.