Amérika dölet mejlisi ezaliri: “Xitay ‏- dunya démokratiyesi we amérika xewpsizlikige eng chong xewp”

Amérika dölet mejlisi tashqi ishlar komitéti yéqinda “Riqabetlik dunyada démokratiyeni ilgiri sürüsh” namliq bir guwahliq bérish yighini chaqirghan idi.

Yighinda échilish nutqi sözligen mezkur komitét re'isi ed roys ötken 10 yilda dunya démokratiyesining körünerlik chékin'genliki, bundaq ehwalda amérikining qol qoshturup qarap turmasliqi kérekliki, démokratiyening kéngiyishining amérikigha asayishliq élip kélidighanliqini bildürdi.

Ed roys: “Xitay démokratiyemizning ulini kolap keldi”

Amérikigha tehdit élip kélidighan amillarni bir-birlep tilghan alghan ed roys ependim mundaq dédi: “Dunyada démokratiyening eksi bolghan diktator döletler kémeygende amérika téximu bixeter bolidu. Istibdat hökümetler öz döletliridiki basturushlirini chet'ellerde düshmen yaritish arqiliq yapmaqchi bolushidu. Biz behriliniwatqan erkinlik mustebit hökümetlerge tehdit bolghachqa, amérika we uning ittipaqdashliri bu xildiki hakimiyetlerning tebi'iy hujum nishanigha aylinip qalghan. Biz bulargha rusiye, xitay we shimaliy koréyede shahit bolduq.”

Démokratiyeni ilgiri sürüsh ishliri duch kéliwatqan qiyinchiliqlarning xitay qatarliq döletler yaratqan riqabetler bilen téximu müshkülleshkenlikini bildürgen roys ependini yene mundaq dédi: “Démokratiye duch kéliwatqan qiyinchiliqlarni kücheytiwatqan rusiye, xitay qatarliq hakimmutleq réjimlar dunyaning herqaysi jayliridiki démokratik ellerge jan-jehli bilen hujum qilipla qalmay, bizning démokratiyemizningmu ulini kolap keldi. Bezi guwahchilar bu hujumlarning keng kölemliki ikenlikini, bularning iqtisadiy, siyasiy we medeniyet sahesige qaritilghan hujumlarni öz ichige alidighanliqini bildürdi.”

Bu nuqtida ed roys bilen ortaq qarashni otturigha qoyghan komitét ezaliridin éliyot en'gél ependi démokratiyening ötken on yilda afriqadin asiyaghiche bolghan ellerde körünerlik chékin'genlikini, 2014-yilidin buyan xitay we sherqiy-jenubiy asiya elliride yüz bergen siyasiy özgirishlerning kishini endishige salidighanliqi alahide sanap ötti.

U mundaq dédi: “Xitay bu jeryanda öz puqralirini basturushni téximu kücheytti we özining hakimmutleq siyasiy tüzülmisini gherb démokratik qimmet qarishining ornigha dessitish urunushlirini ötkürleshtürdi.”

Karl gérshman: “Xitay siyasiy jehettin qanunluq hökümet emes”

Yighinda amérika dölet mejlisi tashqi ishlar komitéti xadimliridin bashqa yene amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi, xelq'ara jumhuriyetchiler tetqiqat instituti, döletlik démokratiye tetqiqat jem'iyiti qatarliq nopuzluq ammiwi teshkilatlarning re'isliri guwahliq berdi.

Ular sözliride dunyada démokratiye muhitining barghanséri töwenlewatqanliqini her xil nuqtilardin sherhligen bolsimu, emma bir nuqtida pikirliri ortaq idi. U bolsimu, xitayning dunya démokratiyesige élip kéliwatqan xewpliri idi.
Aldi bilen söz alghan amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi jem'iyitining re'isi karl gérshman ependim xitayning dölet küchini ishqa sélip özining mustebit hakimiyet endizisini bashqa ellerge éksport qilishqa, iqtisadiy utuqlirini pesh qilip özini bir qanunluq hökümet qilip körsitishke tirishiwatqanliqini bildürdi.

U yene xitay heqqidiki bayanlirini dawam qilip mundaq dédi: “Emma, xitay siyasiy jehettin qanunluq hökümet emes. Shi jinping néme üchün ‛tyen'enmén qirghinchiliqi‚, mawzidungche balayi'apetlerdin ‛medeniyet inqilabi‚ we ‛chong sekrep ilgirilesh‚ qatarliqlar üstide söz échishini ‛tarixiy bimenilik‚ dep cheklidi? nobél sahibi lyu shyawboni yoqitish we yüzligen adwokatlarni tutqun qilish, xitay yer asti chérkawlirini bésiqturush, tibet we Uyghur musulmanlarning medeniyet kimlikini yoqitish néme üchün zörür bolup qaldi?”

Karl gérshman yene xitayning idé'ologiye krizisigha duch kelgenliki, shuning üchün düshmen yaritish arqiliq özini bazargha séliwatqanliqini, xitay kommunistik tüzülmisining haman meghlup bolidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Xitay kommunizm idé'ologiyesining ölüshi keltürüp chiqarghan boshluqni milletchilik bilen toldurush arqiliq bu réjimning köp ademlerni jelp qilalaydighan bir qimmet qarishini wujudqa chiqiralmighanliqidek ajizliqini ashkarilidi. Shundaq iken, prézidént régan eyni yili ‛wéstminstér nutqi‚ da sözligendek biz némishqa atalmish ‛xitay endizisi‚ ning tarixning exlet döwisige qoshulup kétidighanliqigha ishenmigüdekmiz?”

Sabiq amérika prézidénti ronald régan 1982-yili london shehirining wéstminstér rayonidiki en'gliye parlaméntida qilghan nutqida “Marksizm we léninizm idé'ologiyesi” ning “Barliq erkinlikini boghquchi zalim küchlerge oxshashla muqerrer halda tarixining exlet döwisige aylinip kétidighanliqi” ni bildürgen idi.

Derweqe, aridin 10 yil öte-ötmey dunya kommunizmning bayraqdari süpitide xitay qatarliq mustebit döletlerge hamiy bolghan sowétlar ittipaqi ghulighan we xelq'ara sehnidin menggülük ghayib bolghan idi.
Yighinda otturigha qoyulghan muhim nuqtilarning yene biri, xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetni kücheytip xitayni gherb démokratiye sistémisigha bashlap kirish qarshining meghlup bolghanliqi, xitayning öz iqtisadiy utuqlirini pesh qilip turup bashqa döletlerni özining hakimmutleq dölet endizisige qiziqturuwatqanliqi boldi.

Yighinda söz qilghan xelq'ara jumhuriyetchiler tetqiqat jem'iyitining re'isi daniyél tiwin dunya démokratiyesi duch kéliwatqan riqabetlerni birmu-bir sanap ötti. Uning qarishiche, bularning arisida rusiye we xitay dunya démokratiyesigila emes belki amérika démokratiyesigimu biwasite tehdit tughdurmaqta iken.

U mundaq dédi: “Xitay kommunist hakimiyiti takamul hiyle-mikirlerni ishlitip özining dunyadiki siyasiy tesirini kücheytishke urunmaqta. Ularning adaqqi meqsiti bolsa amérikining dunyawi yétekchi ornini élish.”
U yene xitayning hakim mutleq tüzümi we iqtisadiy ewzellikining kichik döletlerni xitayning tesir da'irisige tartip kiriwatqanliqini, bu heriketlerning bu ellerde siyasiy chiriklik peyda qilipla qalmay, amérika menpe'etlirige düshmenlik bilen qaraydighan küchlerni köpeytiwatqanliqini alahide tekitlidi.

Yighinda yene xitayning iqtisadiy jehette yaratqan utuqliri bilen gherb démokratiyesige éghir tehdit shekillendürüpla qalmay, uning öz xelqige bolghan siyasiy basturushni kücheytkenliki, bularning arisida Uyghurlarning eng éghir talapetke uchrawatqanliqi alahide tilgha élindi.

Karl gérshman: “Nöwette bir milyon Uyghur lagérlargha qamaqliq”

Bu nuqtida toxtalghan amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondining re'isi karl gérshman ehwal shundaq bolghan teqdiridimu xitayda démokratiyening shekillinishige ümid bilen qaraydighanliqini, emma xitay mesilisini hel qilishta xitayda éziliwatqan Uyghur qatarliq milletlerni qet'iy nezerdin saqit qilishqa bolmaydighanliqini küchlük rewishte otturigha qoydi.

U musulman dunyasi, jümlidin pütün xelq'ara jama'etchilikni Uyghurlar yoluquwatqan zulumlargha inkas qayturushqa chaqirip mundaq dédi: “Biz bu jeryanda xitaydiki az sanliq milletlerning qandaq herejlerni tartiwatqanliqini nezerdin saqit qalmasliqimiz kérek. Uyghurlarning béshigha kéliwatqan külpetlerni jismaniy qirghinchiliq, dep qarashqa bolmisimu, emma ular hazir ‛jaza lagérliri‚ we ‛qayta terbiyelesh lagérliri‚ gha bend qilindi. Nöwette bu lagérlargha bir milyon Uyghur qamaqliq. Musulman dunyasi buninggha naraziliq bildürüshi kérek idi. Bu yerde tibet mesilisimu bar. Biz bu heqte xitaygha riqabet élan qilishimiz kérek.”

Dölet mejlisi chaqirghan bu guwahliq bérish yighinida “Erkinlik sariyi” yéqinda élan qilghan “2018- Yilidiki dunya erkinliki: démokratiye kirsizta” namliq doklat köp qétim tilgha élindi.

Mezkur doklatta dunya nopusining 25 pirsentining her jehettin erkin emesliki, bularning asasliqi xitay, rusiye we shimaliy koréye qatarliq döletlerni öz ichige alghan ellerde yashaydighanliqi körsitilgen idi.

“Erkinlik sariyi” diki aliy tetqiqatchi sarah kuk xanim öz teshkilati élan qilghan doklat heqqide toxtalghandin kéyin, yéqinqi bir nechche yilda, bolupmu 2017-yilidin buyan dunya démokratiyeside jiddiy töwenlesh bolghanliqini bildürdi.

U bu nuqtida mundaq dédi: “Menche, öz béshimchi, mustebit dölet we rehberlerning öz döletliridiki ammiwi teshkilatlarni jimiqturushi, öz chégrasi ichi-sirtidiki démokratik qimmet qarashlirining ulini kolaydighan heriketler bilen pa'al shughullinishi, buning bilen oxshash bir waqitta, démokratik ellerning öz qimmet qarishini qoghdashta mehkem bolmasliqi, musapirlar krizisi, buninggha yandiship bash kötürüshke bashlighan mushtumzorluq zéhniyitidiki rehberler dunya démokratiyesining ajizlishishigha türtke bolghan amillardu.”

Amérikidiki adwokat nuri türkel ependimning qarishichimu amérika qatarliq ellerning démokratik qimmet qarishini qoghdaydighan sehnilerde susluq qilishi yaki chékin'gendek körünüshi xitaydek mustebit döletlerning bash kötürüshni we démokratik qimmet qarashlirining ajizlishishini kücheytidiken.

Démokratiyeni ilgiri sürüsh üchün némilerni qilish mumkin?

Ehwal shundaq iken, dunya démokratiyesini qoghdash we démokratik qimmet qarishini ilgiri sürüsh üchün némilerni qilish mumkin?

Bu so'al amérika dölet mejliside échilghan guwahliq bérish yighinda alahide munazire qilin'ghan idi.

Yighida guwahliq bergen amérika démokratiyeni ilgiri sürüsh fondining re'isi karl gérshman ependi amérikining qolidin kélidighan barliq imkaniyetlerdin paydilinip, teywen, xongkonglarni xitayning tesir küchidin qoghdap kishilerge ümid béghishlishi lazimliqini bildürdi.

Bashqa mutexessisler xitay we rusiye qatarliq ellerning saxta uchur tarqitip gherbining ochuq we erkin axbarat sahesini suyi'istémal qiliwatqanliqini, amérikining axbarat sahesi, radiyo- téléwiziye we démokratiyeni terghib qilghuchi teshkilatlarni qollashni kücheytip, xitayning tesirni cheklesh lazimliqini bildürdi.

Halbuki, sara kuk xanim bolsa amérika, gérmaniye qatarliq démokratik ellerning xitay qatarliq döletlerning bu ellerde élip barghan buzghunchiliq heriketlirige öz qanunliridin paydilinip taqabil turushi, ularning yaman gherezlik teshwiqat wasitilirige chek qoyushi, jasuslirini qoghlap chiqirishi, uningdin bashqa bu xildiki döletlerge yene siyasiy tedbir qollinishningmu zörürlükini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Bayanat élan qilishla kupaye qilmaydu. Tashqi siyasetning bir qismi süpitide élan qilin'ghan kishilik hoquq we démokratiyeni yaqlash bayanatlirigha heqiqiy tedbirlermu yandashqan bolushi kérek. ‛yer shari magnitsky qanuni‚ ni ishqa sélish, kishilik hoquqqa buzghunchiliq qilghan shexslerni jazalash, iqtisadiy émbargo qoyush qatarliq wasitilerni qollinish intayin muhim ehmiyetke ige.”

Bu nuqtida nuri türkelmu oxshash qarashni otturigha qoydi. Uning qarishiche, xitay, rusiye qatarliq ellerning dunya démokratiyesining ulini kolash heriketlirige qarishi tedbir élinmisa, démokratiye kelgüside tartidighan talapetlerni mölcherlesh qéyin bolidiken.