Америка-хитай мунасивитидики өзгиришләр диққәт қозғимақта

Мухбиримиз ирадә
2018.10.03
Jim-james-Mattis-jeymis-mettis.jpg Америка мудапиә министири җәймис мәттис пәнтагонда сөз қилмақта. 2018-Йили 21-сентәбир, вашингтон.
AP

Америка мудапиә министири җәймис мәттисниң мушу айниң оттури бейҗиңға берип хитай әмәлдарлар билән өткүзидиған бихәтәрлик сөһбити әмәлдин қалған.

Гәрчә америка мудапиә министирлики пәнтагон бу һәқтә техи рәсмий бир ениқлима бәрмигән болсиму әмма буни америка-хитай мунасивәтлириниң йириклишип бериватқанлиқиниң әң йеңи ипадиси, дәп қарашқа болидикән.

CNN Телевизийәсиниң хәвиридин қариғанда, америка-хитай оттурисидики сода урушидин башланған йирик мунасивәт һазир тезла башқа саһәләргә кеңәймәктикән. Мәсилән, 24-сентәбир күни, америка президенти доналд трамп йәнә 200 милярд доллар қиммитидики хитай маллириға чегра беҗи елан қилғандин кейин, хитай 60 милярд долларлиқ америка мелиға баҗ елан қилди. Шуниң билән биргә йәнә америка билән өткүзүлидиған сода сөһбитини бикар қилған.
Өткән һәптә, америка русийәдин башқурулидиған бомба системиси вә күрәшчи айропилан сетивалған бир хитай дөләт ширкити вә униң башлиқлириға қарита җаза тәдбири елан қилди шуниң билән биргә йәнә, тәйвәнгә 330 милйон доллар қиммитидики һәрбий қорал ярақ сетип беришни рәсмий тәстиқлиди.

Хитай һөкүмити америкиниң бу һәрикитини қаттиқ тәнқид қилғандин башқа, буниңға җаваб орнида бир америка һәрбий парахотиниң хоңкоң портиға қилидиған зияритини әмәлдин қалдурған.

28-Сентәбир җүмә күни, америка деңиз армийәси америкиниң бир һәрбий парахотиниң җәнубий деңизда қорал-ярақ вә мәргәнләрни ишқа селип қилған бир маневириниң сүрәтлирини тарқатқан.

Бу бир йүрүш әһваллар америка-хитай мунасивәтлириниң йүзлиниши һәққидә түрлүк инкасларниму оттуриға чиқармақта. Америка һавай университетиниң доктор аспиранти, уйғур кишилик һоқуқ қурулуш тәтқиқатчиси һенрий шаҗескиниң қаришичә, америка-хитай мунасивәтлири тарихта көрүлүп бақмиған бир басқучқа киргән. У бу һәқтә мундақ дәйду: “мәнчә америка-хитай мунасивәтлири һазир йиллардин бери биз көрүп кәлгәндин пәрқлиқ бир басқучқа кирди. Хитай тәрәптин қариғанда бу дәл хитай һөкүмити бир бәлвағ бир йол истратегийәси арқилиқ дуняда өз тәсирини кеңәйтишкә һәрикәт қиливатқанда йүз бәрди. Әмма мән америкиниң хитай билән болған бу сода ихтилаплирини асасән ички сиясәтни мәнбә қилған дәп қараймән. Чүнки, хитай йиллардин бери америка билән содида һәқсиз риқабәт қилди, америкиниң әқлий мүлк һоқуқини оғрилаш, тор һуҗумлири қатарлиқ вәқәләр көпләп йүз бәрди. Һазирқиси мана буларға қайтурулған бир инкас вә мән буни америка-хитай мунасивәтлиридики йеңи бир вәзийәт дәп қараймән”.

Дәрвәқә, америка-хитай мунасивәтлиридики драматик өзгиришләр америка президенти доналд трампниң б д т дә қилған сөзидә вә кейин тивиттерға йоллиған рәсимидиму өз ипадисини тапқан иди. Америка президенти трамп алдинқи чаршәнбә күни, б д т хәвпсизлик кеңишиниң йиғинида сөзлигән нутқида хитайниң америкиниң келәр нөвәтлик сайлимиға қол тиқишқа урунуш билән әйибләп “улар мениң қайта сайлинишимни халимайду. Чүнки, мән содида уларға риқабәт елан қилған тунҗи президент. Биз содида уларни йеңиватимиз. Һәммә нәрсидә уларни йеңиватимиз. Биз уларниң алдимиздики сайламға қол тиқишини халимаймиз” деди. Арқидин у тивиттер ториға хитайниң америкида тарқитилидиған бир гезитиниң рәсимини чиқирип “хәвәрдәк қилип тарқитилған бу тәшвиқат материяллирини әмәлийәттә хитай һөкүмити пул берип чиқартқан” дәп язған.

“ню-йорк вақти” гезитиниң хәвиридин қариғанда, америка ташқи ишлар министирлиқидики әмәлдарлардин мәт поттингер 1-өктәбир күни хитай дөләт байрими мунасивити билән хитайниң америкида турушлуқ әлчиханисида берилгән зияпәттә дипломатийәгә анчә уйғун кәлмәйдиған бир сөзни ишлитип, америкиниң хитай билән риқабәтлишиштин қорқуп қалмайдиғанлиқини ейтқан.

Келәр һәптә болса америка муавин президенти майк пенс мәхсус һалда хитайниң хәлқарада йүргүзүватқан сиясәтлиригә қарита америкиниң наразилиқи ипадиләнгән мәхсус баянат беридикән.

Һенрий шаҗески сөзидә һазирқи америка һөкүмити хитайға қарши қолланған бу тәдбирләрни илгирики һечқандақ бир һөкүмәт қоллинип бақмиғанлиқини ейтип: “илгири совет иттипақи билән елип берилған соғуқ уруш қайтип кәлди. Бу қетим униңдики тәрәп хитай билән америка, әлвәттә бу икки дөләт арисидики мунасивәтниң бундақ һалға келиши көрүлүп бақмиған болғачқа униң нәтиҗисиниң қандақ болидиғанлиқини пәрәз қилиш қейин. Әмма мән америка хитайға қарши қоюватқан сода тәдбирлиригә кишилик һоқуқ дәпсәндичилирини җазалаш үчүнму бәзи тәдбирләрни қошса буниң әһмийити техиму зор болған болатти” деди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.