Amérika jenubiy déngizda xitaygha ochuq riqabet élan qildi

Seyshenbe küni amérika déngiz armiyisining bir herbiy paraxoti xitay özige tewelikini ilgiri sürüwatqan jenubiy déngiz rayonigha kirdi. Xitay terep amérikining bu herikitige qattiq naraziliq bildürüp, amérikini “Ighwagerchilik” bilen eyiblidi we amérikining xitayda turushluq elchisini chaqirtip nota tapshurdi. Amérika bolsa eyibleshlerni ret qilip, amérikining herikitining alaqidar xelq'ara qanunlargha pütünley uyghunluqini bildürdi. Buning bilen ikki terep arisidiki jiddiylik yene yuqiri pellige chiqti.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, seyshenbe küni amérika déngiz armiyisining USS Lassen isimlik küchlük herbiy paraxoti amérika prézidénti barak obamaning testiqi bilen jenubiy déngizda xitay igilik hoquqini ilgiri sürüwatqan rayonda heriket qildi. U xitay yasiwalghan sün'iy arallarning birige 12 in'gliz mili yeni 21 kilométirche yéqinlighan. Xitay tashqi ishlar ministirliqidin bérilgen bayanattin qarighanda, eyni chaghda xitay déngiz armiyisi ikki herbiy paraxoti we bir charlighuchi paraxotini ewetip, amérika herbiy paraxotini derhal rayondin chiqip kétish heqqide agahlandurghan. Biraq, amérika herbiy paraxoti chaqiriqqa qulaq salmighan.

Amérika herbiy paraxotining bu herikitidin kéyin xitay tashqi ishlar ministirliqi amérikigha qattiq naraziliq bildürdi. Xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi lu kang seyshenbe künidiki bayanatida, xitayning bu heriketke qattiq jawab qayturidighanliqini, xitayning öz xewpsizlikige tesir peyda qilidighan herqandaq bir heriketke qarap turmaydighanliqini bildürdi. Xitay tashqi ishlar ministirliqi tor bétide élan qilghan yazma bayanatida “Amérika urush paraxotining herikitining xitayning igilik hoquqi we xewpsizlikige, araldiki xizmetchilirining bixeterlikige hem shundaqla rayonning tinchliqi we muqimliqigha éghir tehdit peyda qilghanliqini bildürüp, xitayning qattiq naraziliqini we qarshiliqini bildürdi. Shu küni kechte xitay tashqi ishlar ministirliqi yene amérikining xitayda turushluq elchisi maks bawkusni ministirliqqa chaqirtip diplomatik nota tapshurghan.

Amérika mudapi'e ministirliqi bolsa bu heqte bergen bayanatida, amérika urush paraxoti lessénning wezipisini ghelibilik tamamlap, yaponiyediki yokosuka herbiy bazisigha tinch-aman qaytqanliqini bildürdi. Amérika déngiz armiyisi da'iriliri bügünki bu heriketni amérikining xitayning sün'iy arallar arqiliq igilik hoquqini ilgiri sürüshige yol qoymaydighanliqini ipadilep qoyush üchün kéreklik bir heriket idi, dédi. Amérika terep shundaqla bundin kéyin herbiy paraxotlirining bundaq seperlirini köpeytidighanliqini bildürdi.

Xitay sün'iy arallar arqiliq igilik hoquqini ilgiri sürüwatqan rayonlar filippin'gha intayin yéqin bolup, filippin rayondiki dawagerlerning biri. Birleshme agéntliqining xewer qilishiche, filippin da'iriliri amérikining herikitini qarshi alghan. Filippin prézidénti bénigno akuyno paytext manilada bayanat bérip, amérikining herikitini déngiz yolining ochuq we rawan bolushining hem shundaqla rayonda tengpungluqni saqlap qélishning kapaliti, dégen. U xitayning ismini éniq tilgha almay turup “Rayondiki bir küchlük döletning öz béshimchiliq bilen ilgiri sürüwatqanliri hergizmu jawabsiz qalmasliqi kérek” dégen.

Jenubiy déngizda talash-tartishta turuwatqan arallar mesilisi amérika-xitay arisidiki eng muhim mesililerning biri bolup qaldi. Ikki terep arisidiki tijaret sommisi we munasiwetlerni yaxshilash toghrisidiki barliq wedilerge qarimay, bu mesile üstide ikki terep bir kélishim hasil qilghini yoq. Hazir xitay, wéyytnam, filippin, bruni, malayshiya we teywen qatarliq dölet we rayonlar hemmisi igilik hoquqini ilgiri süridu. Biraq xitay hazir talash-tartishtiki rayonlarning 90 pirsentining yalghuz özige tewelikini ilgiri sürüp kelmekte.

Amérika urush paraxotining atalmish “Xitaygha tewe” yerlerge kirishi xitaydiki tor qollan'ghuchiliri arisida küchlük inkas peyda qilghan. Nyuyork waqti gézitining xewer qilishiche, nurghun xitay tor abontliri wéybo torida we shundaqla shinxu'a agéntliqining munbiride xitay armiyisini “Amérika herbiy paraxotigha tégishlik qayturma zerbe bérelmidi” dep eyibligen. Tor qollan'ghuchiliri xitay armiyisining inkasining ajiz kep qalghanliqini bildürüp “Eger sen igilik hoquqimizni depsende qilishtin qoghdiyalmisang, xelqning bixeterlikini qandaq qoghdaysen?” dep shikayet qilghan.

Amérikidiki wal strit zhurnili bolsa “Jenubiy déngizdiki halqiliq deqiqiler” mawzusida élan qilghan mulahiziside, amérikining bu herikitini amérikining rayondiki kontrolni qolgha élish üchün ochuq-ashkara riqabetke chüshkenlikining ipadisi, dep bahalighan. Uningda mundaq déyilgen: “Amérikining xitayning jenubiy déngizdiki igilik hoquqini ilgiri süridighan ighwager heriketlirige qiliwatqan qarshiliq sözliri bügün herbiy heriketke aylandi. Washin'gton bügün xitayning sün'iy arallirining birige 12 in'gliz mili yéqinlishish arqiliq dunyadiki muhim tijaret yoli bolghan we mol néfit bayliqi barliqi ilgiri sürülüwatqan hel qilghuch déngiz yolida ochuq-ashkara riqabetni bashlighanliqining signalini berdi... Amérikining bu herikiti uning asiya-ténch okyan rayonidiki herbiy qudritining kélechiki we shundaqla amérikining rayondiki shériklirige ishench bérish üchünmu intayin muhim.”

Maqalide yene, amérikining xitayning sün'iy aral yasashtek ighwager herikitige bolghan naraziliqi peqet éghizdiki gep bilenla cheklinip qélip, amérikini “Qeghez yolwas” qa aylandurup qoyghili tas qalghan idi, biraq axiri amérika déngiz armiyisi rayon'gha eng iqtidarliq urush paraxotliridin birini ewetish arqiliq qilghan gépini emeliyetke aylandurdi, dep yézilghan.

Wal sitrit zhurnilining mulahize qilishiche, xitay, amérika diqqitini ottura sherqqe bergen bir mezgilni purset bilip, tinch okyan rayonida herbiy küchini ashurush arqiliq qoshna döletlirini bi'aram qilghan we amérikinimu asiya-tinch okyan rayonida herbiy küchini qaytidin tengsheshke mejbur qilghan. Wal sitrit zhurnili, eger xitay rayondiki herbiy kéngiyishini dawamlashturghan teqdirde buning xitayning özi üchün paydiliq bolmaydighanliqini, amérika bilen toqunushqa kirse xitayning asiyadiki iqtisad jan tomurining üzülüp qalidighanliqini, shi jinpingning muhim istratégiyilik pilani hésablinidighan yawru-asiyagha tijaret arqiliq kéngiyish pilaniningmu emelge ashmaydighanliqini bildürgen. Emma ularning qarishiche, gerche pakitlar mushundaq bolsimu, hazir xitayda küchiyip ketken milletchilikning bu mesilide oynaydighan rolighimu sel qarashqa bolmaydiken. Bolupmu öz xelqi aldida “Qudretlik adem” rolini oynawatqan shi jinping üchün amérikining herikitige jawab qayturmay jim turuwélish qobul qilghili bolmaydighan bir ish hésablinidiken. U hem bu jehette küchlük jama'et pikrining bésimi astida qélishi mumkin iken. Shunga wal strit mulahizisi axirida “Emdiki nöwet xitaygha keldi, téxi yéqinda yapon tajawuzchiliqigha qarshi urushning 70 yilliqini zor herbiy parat bilen xatiriligen shi jinping ajiz körünüp qélishni xalaydighandek emes” dep yazghan.