Amérikining xitayni közitish orgini xitayning tehditi küchiyiwatqanliqini agahlandurdi

Xitay xezine guruhining bashliqi song lin muxbirgha iqtisadiy ziyan'gha uchrawatqanliqini bildürmekte. 2013-Yili 18-iyul, béyjing.

Amérika dölet mejlisige qarashliq “Xitay iqtisadi-bixeterlik közitish komitéti” ning doklatida, amérikining ottura sherq we shimaliy afriqidiki eng zor tesirge ige tashqi küch ikenliki, xitay bu ré'alliqni étirap qilsimu, biraq uning mezkur rayondiki tesiri dawamliq zoriyiwatqanliqi we bu ehwal, amérikining bu rayondiki obyékti we tesirige muqerrer dexli yetküzidighanliqini bildürgen.

Doklatta körsitishiche, xitayning ottura-sherq we shimaliy afriqidiki ellerge munasiwetlik siyasiti uning bu rayondiki eller bilen iqtisadi munasiwetni kücheytish, énérgiye bixeterlikini qoghdash, pelestinni öz ichige alghan barliq döletler bilen dostluqni algha sürüsh, ichki muqimliq we kontrolluqqa bolupmu Uyghur aptonom rayonida muqimliq we kontrolluqqa kapaletlik qilish... Qatarliq konkrét mesililerde öz ipadisini tapqan.

Doklatta körsitishiche, ichki muqimliqni qoghdash bolupmu, shinjang Uyghur aptonom rayonining ichki muqimliqini qoghdash xitayning ottura-sherq we shimaliy afriqidiki eller bilen bolghan tashqi munasiwitidiki nishanlirining biri. Chünki shinjangda burun yüz bergen milliy we siyasiy qalaymiqanchiliqlar chet'el musulman guruhlirining bolupmu, ottura-sherq, shimaliy afriqa we ottura asiya musulman guruhlarning diqqitini qozghap, ularning qollishigha érishken. Shunga béyjing bu chet'el guruhlirining u “Bölgünchi” dep qaraydighan bu kishilerni ilhamlandurushidin endishe qilip keldi.

Prinsiton-xarward junggo programmisining tetqiqatchisi doktor dawan murfiy xitayning ottura sherqtiki menpe'itini 4 nuqtigha merkezleshtüridu. U, yéqinda amérika xitay iqtisadi-bixeterlik komitétida yéqinda bergen guwahliq sözide, Uyghur élining muqimliqi xitayning ottura-sherq bilen bolghan munasiwetliridiki muhim nishanlirining biri ikenlikini tekitligen.

U, xitayning 3‏-eng muhim menpe'iti özining ichki bixeterlikige kapaletlik qilish. Xususen, musulmanlarning shinjangdiki qarshiliq körsitish heriketlirini qollishi uning eng achquchluq endishisi. U, özining ichki muqimliqini saqlash üchün, qarshiliq körsitish heriketlirige qaritilghan basturushni ottura-sherq hökümetlirining qollishini telep qilip keldi. Biraq “Ereb bahari” bashlan'ghandin kéyin, xitayning ichki muqimliq mesilisidiki endishiside özgirish boldi. Noqul shinjanggha munasiwetlik mesile, ereb baharining xitaygha kéngiyishidin saqlinishqa özgerdi, dep körsetken.

Xitay hökümiti ürümchi “5‏-Iyul weqesi” din kéyin özining islam elliridiki Uyghurlargha alaqidar mesililerdiki teshwiqati we diplomatik pa'aliyitini kücheytken. Chünki “5‏-Iyul weqesi” islam dunyasida zor ghulghula peyda qilip, bezi naraziliqni keltürüp chiqarghan. Dunya islam hemkarliq teshkilati tarixida tunji qétim Uyghurlar heqqide bayanat élan qilip, Uyghurlarning ehwalidin endishe qiliwatqanliqini bildürgen. Bezi diniy ölimalar xitayning Uyghurlargha tutqan mu'amilisini tenqidlep, öz hökümetlirini xitaygha inkas bildürüshke chaqirghan idi.

Amérika xitay iqtisadi-bixeterlik közitish komitétining doklatida körsitishiche, xitay ottura-sherq we shimaliy afriqa elliri bilen bolghan diplomatik munasiwetliride, bolupmu xitay-ereb elliri hemkarliq munbiri da'iriside özining shinjangdiki “Bölgünchi” heriketlerni basturush siyasitini qollashni ötünüp kelgen.

Mezkur organning 2010‏-yili ötküzülgen yighinining axbaratida, bu organ'gha eza ereb elliri térrorluq yaki xitaygha qarshi bölgünchilik bilen shughullan'ghan 'diniy esebiy küchler' we yaki milliy bölgünchi küchlerge qarshi turidu, dégen bir madda kirgüzülgen.

Isra'iliye hébro uniwérsitétining proféssori, izak shixorning bildürüshiche, xitay hökümiti islam döletlirining musulmanlargha yardem qilishini izchil cheklep kelgen. U, bu mesiliside xitayning ikki xil ölchem qollinidighanliqini bildürüp, biraq uning Uyghur mesilisidin heqiqiy endishe qilidighanliqi gumanliq, dep körsetken.

Izak shixor, shu qétimliq guwahliq bérish yighinida mundaq dégen: xitay tashqirining xitaydiki musulmanlargha yardem qilishigha pewqul'adde éhtiyat bilen mu'amile qilidu yaki yol qoymaydu. 1990‏-Yilliri se'udi erebistan we iranning bu xil yardemde bolmaqchi bolghan. Biraq 90‏-yillarning otturilirida xitay ularni ichki ishlirigha arilashmasliq heqqide agahlandurdi. Shuning bilen ular toxtal qalghan. Nöwette, ular xitaydiki musulmanlargha meblegh sélish we türlük iqtisadi yardem bérishke yol qoysimu, biraq bu nuqtiliq tungganlar bilen cheklinidu. Tungganlar étnik jehettin xitay amma özi musulman xelq. Ular izchil hökümetke sadiq bolup kelgen. Shinjang bolsa perqliq, ular tunggan emes, türkiy xelq. Ular ottura asiyadiki tajik, qazaq qirghiz qatarliq milletlerge yéqin.

Uning bildürüshiche, xitay hökümiti Uyghurlarning niyiti gumanliq, dep qarisimu, biraq uning Uyghurlardin heqiqiy endishe qilidighanliqi mejhul.

Izak shixor, xitay Uyghurlarning 1945‏-yili qurulghan sh. Türkistan jumhuriyitini eslige keltürüsh xiyali barliqigha ishinidu. Bu jumhuriyet xitay 1949‏-yili sowét ittipaqining yardimide shinjangni tekrar ishghal qilghan'gha qeder 4 yil mewjut bolup turghan. Biraq biz bu xil mesililerdin qiziqish nuqtisidin muzakire qilsaq bolar. Lékin men xitayning buningdin heqiqiy endishe qilidighanliqigha ishenmeymen. Chünki shinjangda tengpungluqni qandaq saqlash we hoquqni qandaq monopol qilishqa qaraydu. Éhtimal u kélechektin endishe qilishi mumkin, biraq uning hazir heqiqiy endishe qilidighanliqigha bir néme démek müshkül, dep körsetken.

Xitay iqtisadi-bixeterlik komitétining doklatida yene, amérika dölet mejlisini xitayning xitay herbiy zamaniwilashturushigha diqqet qilishni, uning 2020‏-yili gherbiy tinch okyandiki eng zor zamaniwi su asti we su üsti urush paraxotlirigha ige küchke aylinidighanliqini bildürgen.

Amérika dölet mejlisige dölet mudapi'e ministirliqining 2020‏-yilgha qeder, amérika urush paraxotlirining 60 % ni asiya-tinch okyan rayonigha orunlashturup, déngiz armiyisining urush qilish küchini ashurush pilanini qollashni telep qilghan. Eger amérika özining déngiz armiye küchining 60 % asiya-okyan rayonigha yötkise, uning hazirqi bu rayon'gha orunlashturulghan déngiz armiye küchi 50% ashidu.