Вал стрет журнили: “шинҗаңдики 12 күн: хитайдики тәқиб системисиниң күндилик һаятни вәйран қилиши”

Йеқинда америкидики “базфид” вә “бирләшмә агентлиқ” қатарлиқ даңлиқ таратқулар мухбирлириниң уйғур елидики биваситә зиярити асасида уйғур елиниң һазирқи еғир вәзийити йорутуп берилгән мақалиләр елан қилинип, күчлүк тәсир пәйда қилған иди. 19-Декабир күни бу хил мақалиләрдин йәнә бири америкидики нопузлуқ журналлардин “вал ситрит журнили” да елан қилинди.

“шинҗаңдики 12 күн: хитайдики тәқиб системисиниң күндилик һаятни вәйран қилиши” дәп мавзу қоюлған бу мақалә вә униң тор бетигә қоюлған қисқа филимда уйғур елиниң һазирқи җиддий вәзийити тәпсилий йорутуп берилгән.

“вал ситрит журнили” да елан қилинған бу мақалә мундақ башлиниду: “хитайниң оттура асия чеграси болған бу шәһәр бәлким йәр шари үстидики әң қаттиқ назарәт қилинидиған йәр болса керәк. . . Хитай һөкүмитиниң бәзи уйғурлар шиддәт васитисини қоллинип туруп елип барған мустәқиллиқ күришини уҗуқтуруш үчүн еливатқан тәдбирлири шинҗаң уйғур аптоном райониниң мәркизи үрүмчи шәһирини худди бир юқири техника билән җәмийәтни идарә қилишниң тәҗрибиханисиға айландуруп қоюпту. Бәзи әркинлик паалийәтчилири хитай һөкүмитиниң бу системини пүтүн дөләт миқясида омумлаштурушни нийәт қиливатқанлиқиниму илгири сүрмәктә”

Мухбир җош чин хәвиридә, үрүмчидә пойиз истансилиридин тартип, коча-койларғичә, сода-сетиқ мәркәзлиридин дохтурхана-банкиларғичә һәммила йәрдә тәкшүрүш понкитлири барлиқини, адәм йүзини тарайдиған үскүниләр арқилиқ меһманханиларға кирип-чиққан һәммә кишиниң йүзиниң рәсимгә елинидиғанлиқи, сақчиларниң бир хил үскүнә арқилиқ кишиләрниң қол телефонлирида сиясий мәзмундики видийолар яки гуманлиқ мәзмунлар бар-йоқлиғини тәкшүридиғанлиқи һәтта аптомобилға газ қачилаш үчүнму шопурларниң кимлик картиси тәкшүрүши вә йүз рәсиминиң тартилидиғанлиқини, қисқиси, инсанларниң күндилик турмушидики бир қәдиминиңму һөкүмәтниң нәзәр даирисидин чиқип кетәлмәйдиғанлиқини баян қилған.

Мухбир мақалисидә мундақ дегән: “гуаңҗуда өткүзүлгән бир хәвпсизлик үскүнилири көргәзмисидә илгири уйғур ели даирилиригә йүз тарайдиған үскүнә сатқан гуаңҗудики ‛клавдвалк‚ техника ширкитиниң башлиқи җаң җүн ‛уйғур ели дунядики әң қаттиқ назарәт қилинидиған җай‚ деди. Униң сөзидин қариғанда, уйғур елида сақчи қисимлири һәр йүз миң адәмни назарәт қилиш үчүн ишлитиливатқан үскүниләр билән ичкири өлкиләрдики сақчилар милйонларчә кишини назарәт қилидикән.”

Мәзкур мақалә елан қилинғандин кейин твиттер вә фейсбок қатарлиқ тор бәтләрдә нурғун қетим һәмбәһирлинип, күчлүк инкас қозғиди. Твиттер торидики инкасларда бу мақалиниң уйғур елидә йүз бериватқанларни чүшиниш үчүн интайин муһим әһмийәткә игә икәнлики қайта қайта тилға елинди. Бәзиләр инкаслирида бундақ еғир бихәтәрлик тәдбирлирини көрүп һәйран қалғанлиқини ипадә қилишти. Америка әркинлик сарийи тәтқиқатчиси сараһ кук ханимму бүгүн бизгә язған елхетидә буниң әһмийитини тәкитлиди. У сөзидә “юқиридики хәвәр мақалисидики вәқәләр кишиниң көңлини интайин ғәш қилиду әлвәттә. Әмма ‛вал ситрит журнили‚ ниң уйғур елида йүз бериватқанлар һәққидә бундақ әтраплиқ мәлумат бериши әмәлийәтниң хәлқара җамаәтчиликкә тонулуши җәһәттин интайин муһим әһмийәткә игә, шуңа мән буниңдин бәк хурсән болдум,” деди.

Мәзкур хәвәр мақалисидә баян қилинишичә, “вал стрет журнили” ниң мухбирлири уйғур елигә қилған сәпири җәрянида нурғун қийинчилиқларға учриған. Уларниң аптомобили таки араюлтуздин тартип пүткүл уйғур ели сәпири бойичә он нәччә қетимлап сақчилар тәрипидин тохтитилған, йүзи вә кимлики тәкшүрүлгән, уйғур елигә келиш сәвәби соралған. Һәтта пичанға кәлгәндә бир топ сақчиларниң қоршавида қалған. Сақчилар мухбирларға буниң сәвәбини “силәрниң аптомобилларниң номур тахтисиниң башқа өлкигә аит икән. Шуңа камера бизгә сигнал бәрди” дегән. Мухбирлар бейҗиңға қайтиш үчүн айропиланға чиққандиму айропиландики күткүчи хадим уларни адәттә уларни сақчилар ишлитидиған камера билән сүрәткә алған. Мухбирларниң буниң сәвәбини сориғинида у буниң айропиланниң бихәтәрлики үчүн давамлиқ шундақ қилидиғанлиқини ейтқан.

Америкидики вашингтон штатлиқ университетиниң доктор аспиранти дәррин байлер “вал ситрит журнили” ға қилған сөзидә, уйғурларниң вәзийитини пәләстинликләргә селиштуруп “уйғур елини селиштуруш тоғра кәлсә, исраилийә пәләстинликләрни ашундақ ахтуруп тәкшүридиған иордан дәрясиниң ғәрбий қирғиқи билән газа районини уйғур елигә охшап қалиду дейиш мумкин,” дегән.

Мақалидә йәнә мунулар баян қилинған: “өткән йили ши җинпиң тибәтни башқурған чен чүәнгони йөткәп кәлгән. . . . Чен кәлгәндин буян шинҗаңдики сақчи сани асман пәләктәк өрлигәнлики мәлум. Йәрлик сақчи органлири өткән йилдин бери үч һәҗимлик йүз рәсимини чиқириш иқтидариға игә камералар вә д н а учури, аваз әвришкиси бир тәрәп қилиш үскүнилирини заказ қилған икән. Хитайдики санаәт бихәтәрлики васитичилик һәққи ширкити тәрипидин елип берилған бир истатескиға қариғанда 2017-йилиниң алдинқи йеримида һөкүмәтниң уйғур елидики бихәтәрлик саһәсигә салған мәблиғи 2015-йилидики 27 милйон доллардин бирақла бир милярд долларға өрлигән”.

Мухбир йәнә, хитайдики “мейя пико” дәйдиған бир техника ширкитидин сөз ачқан болуп, мәлум болушичә бу ширкәт илгири үрүмчи, сақчи тармақлириға қол телефонлардики мәзмунларни сүзүп тәкшүридиған әсваб сатқан икән. У ширкәтниң җаң шөфең исимлик хадими мухбирға бу үскүниләрниң қол телефон ичидики һөҗҗәтләрниң 90 пирсәнтини көрситип берәләйдиғанлиқи сақчи издәватқан террорлуқ мәзмунидики нәрсиләрни асаслиқ аваз вә видийоларни тәкшүрүш иқтидариға игә икәнликини ейтип бәргән.

Мақалидә мундақ дәп баян қилинған: “шинҗаң университети дәрвазисиға йеқин җайда сақчи бир үстәл қоюп олтуруп, өткән-кәчкәнләрдин бәзилирини телефонини беришкә буйруйдикән. Бир сақчи маңа юқиридики ширкәтниңкигә охшап қалидиған бир әсвабни көрситип туруп ‛буни телефонға шундақла улисаң у саңа телефондики һәммә нәрсини көрситип бериду‚ деди. Әмма мән униңдин қандақ мәзмунларни тәкшүридиғанлиқини сорисам у мениң соалимға җаваб беришни рәт қилди. . . . Корладики бир хитай дукандар маңа бундақ тәкшүрүшләр бихәтәрлик үчүн лазим әмма бу сода үчүн пәқәт яхши болмиди. Талаға чиқсақла улар кимлик тәкшүриду, деди.”

“вал стрет журнили” мухбирлири қәшқәргә барғанда қәшқәрдики хитай даирилири “қайта өзгәртип тәрбийәләш мәркизи” дәп атаватқан мәркәзләрдин бириниң көрүнүшини тартқан болуп, униң видийолуқ көрүнүшиму вал стрет журнили тор бетигә қоюлған. Бу җайниң әтраплири тикәнлик сим билән оралған шундақла униң ичидә йәнә икки көзитиш мунари бар болуп мухбирниң ейтишичә, йәрликләр бу йәрни “қамақхана” дәп атайдикән әмма мухбирлар дәрвазиға йеқинлашқанда дәрваза алдидики киши уларға бу йәр дегән мәктәп дегән вә уларға бу йәрдин кетиңлар, дегән. Қәшқәр шәһәрлик һөкүмәт даирилири мухбирларниң соаллириға җаваб беришни рәт қилған. Мухбирлар йәнә ақсуда бир пичақ сатидиған хитайниму зиярәт қилған. Җияң чйәнкүн исимлик бу дукандар мухбирға бу йәрдә пичақ сетивалғанда пичақ үстигә кимлик мәлуматлириниң оюлидиғанлиқи ейтип бәргән вә өзиниң пичаққа кимлик мәлумати ойидиған үскүнини сетивелиш үчүн нәччә миң америка доллири хәҗлигәнликини ейтқан.

Америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулуши тәтқиқатчиси һенрий шаҗафиски бүгүн радийомизға қилған сөзидә “вал ситрит журнили” дики бу хәвәрниң уйғур елидики назарәт системисиға диққәт қозғаш үчүн интайин муһимлиқини билдүрди. У мундақ деди: “бу хәвәр уйғур елида тәқиб дөлити системисиниң асасән дегүдәк орнитилип болғанлиқини көрситип турупту. Мәнчә бу бизни ойғитиши керәк. Илгири ‛әркин асия радийоси‚ му бу мақалидә тилға елинған мәсилиләрни, мәсилән, пичақларға кимлик коди оюш, кишиләр толдуридиған җәдвәл вә аптомобилларниң орнини бәлгиләйдиған үскүнә орнитиш қатарлиқларни хәвәр қилған. Кейин йеқинда америкидики ‛базфид‚ вә ‛бирләшмә агентлиқ‚ мухбирлири уйғур елигә берип юқиридики назарәт системилирини хәвәр қилди. Мана булар һәммиси бизни җиддий ойландуруши керәк. Хитай һөкүмити бундақ чекидин ашқан назарәт системилирини уйғур райони, болупму уйғурларға аввал синақ қилмақта. Бу мәсилә җиддий қозғиши керәк. Бундақ еғир тәқибниң әсли мәқсити зади немә? хитай һөкүмитидин бу соал сорилиши вә униңға бесим ишлитилиши керәк.”