Wal strét zhurnili: “Shinjangdiki 12 kün: xitaydiki teqib sistémisining kündilik hayatni weyran qilishi”

Muxbirimiz irade
2017.12.20
pichan-lukchun-weqesi-muxbir.jpg Xitay saqchiliri pichan weqeside muxbirlarning qolidiki resim tartish apparatini tartiwéliwatqan körünüsh. 2013-Yili 28-iyun.
AFP

Yéqinda amérikidiki “Bazfid” we “Birleshme agéntliq” qatarliq dangliq taratqular muxbirlirining Uyghur élidiki biwasite ziyariti asasida Uyghur élining hazirqi éghir weziyiti yorutup bérilgen maqaliler élan qilinip, küchlük tesir peyda qilghan idi. 19-Dékabir küni bu xil maqalilerdin yene biri amérikidiki nopuzluq zhurnallardin “Wal sitrit zhurnili” da élan qilindi.

“Shinjangdiki 12 kün: xitaydiki teqib sistémisining kündilik hayatni weyran qilishi” dep mawzu qoyulghan bu maqale we uning tor bétige qoyulghan qisqa filimda Uyghur élining hazirqi jiddiy weziyiti tepsiliy yorutup bérilgen.

“Wal sitrit zhurnili” da élan qilin'ghan bu maqale mundaq bashlinidu: “Xitayning ottura asiya chégrasi bolghan bu sheher belkim yer shari üstidiki eng qattiq nazaret qilinidighan yer bolsa kérek. . . Xitay hökümitining bezi Uyghurlar shiddet wasitisini qollinip turup élip barghan musteqilliq kürishini ujuqturush üchün éliwatqan tedbirliri shinjang Uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchi shehirini xuddi bir yuqiri téxnika bilen jem'iyetni idare qilishning tejribixanisigha aylandurup qoyuptu. Bezi erkinlik pa'aliyetchiliri xitay hökümitining bu sistémini pütün dölet miqyasida omumlashturushni niyet qiliwatqanliqinimu ilgiri sürmekte”

Muxbir josh chin xewiride, ürümchide poyiz istansiliridin tartip, kocha-koylarghiche, soda-sétiq merkezliridin doxturxana-bankilarghiche hemmila yerde tekshürüsh ponkitliri barliqini, adem yüzini taraydighan üsküniler arqiliq méhmanxanilargha kirip-chiqqan hemme kishining yüzining resimge élinidighanliqi, saqchilarning bir xil üsküne arqiliq kishilerning qol téléfonlirida siyasiy mezmundiki widiyolar yaki gumanliq mezmunlar bar-yoqlighini tekshüridighanliqi hetta aptomobilgha gaz qachilash üchünmu shopurlarning kimlik kartisi tekshürüshi we yüz resimining tartilidighanliqini, qisqisi, insanlarning kündilik turmushidiki bir qediminingmu hökümetning nezer da'irisidin chiqip kételmeydighanliqini bayan qilghan.

Muxbir maqaliside mundaq dégen: “Gu'angjuda ötküzülgen bir xewpsizlik üsküniliri körgezmiside ilgiri Uyghur éli da'irilirige yüz taraydighan üsküne satqan gu'angjudiki ‛klawdwalk‚ téxnika shirkitining bashliqi jang jün ‛Uyghur éli dunyadiki eng qattiq nazaret qilinidighan jay‚ dédi. Uning sözidin qarighanda, Uyghur élida saqchi qisimliri her yüz ming ademni nazaret qilish üchün ishlitiliwatqan üsküniler bilen ichkiri ölkilerdiki saqchilar milyonlarche kishini nazaret qilidiken.”

Mezkur maqale élan qilin'ghandin kéyin twittér we féysbok qatarliq tor betlerde nurghun qétim hembehirlinip, küchlük inkas qozghidi. Twittér toridiki inkaslarda bu maqalining Uyghur élide yüz bériwatqanlarni chüshinish üchün intayin muhim ehmiyetke ige ikenliki qayta qayta tilgha élindi. Beziler inkaslirida bundaq éghir bixeterlik tedbirlirini körüp heyran qalghanliqini ipade qilishti. Amérika erkinlik sariyi tetqiqatchisi sarah kuk xanimmu bügün bizge yazghan élxétide buning ehmiyitini tekitlidi. U sözide “Yuqiridiki xewer maqalisidiki weqeler kishining könglini intayin ghesh qilidu elwette. Emma ‛wal sitrit zhurnili‚ ning Uyghur élida yüz bériwatqanlar heqqide bundaq etrapliq melumat bérishi emeliyetning xelq'ara jama'etchilikke tonulushi jehettin intayin muhim ehmiyetke ige, shunga men buningdin bek xursen boldum,” dédi.

Mezkur xewer maqaliside bayan qilinishiche, “Wal strét zhurnili” ning muxbirliri Uyghur élige qilghan sepiri jeryanida nurghun qiyinchiliqlargha uchrighan. Ularning aptomobili taki arayultuzdin tartip pütkül Uyghur éli sepiri boyiche on nechche qétimlap saqchilar teripidin toxtitilghan, yüzi we kimliki tekshürülgen, Uyghur élige kélish sewebi soralghan. Hetta pichan'gha kelgende bir top saqchilarning qorshawida qalghan. Saqchilar muxbirlargha buning sewebini “Silerning aptomobillarning nomur taxtisining bashqa ölkige a'it iken. Shunga kaméra bizge signal berdi” dégen. Muxbirlar béyjinggha qaytish üchün ayropilan'gha chiqqandimu ayropilandiki kütküchi xadim ularni adette ularni saqchilar ishlitidighan kaméra bilen süretke alghan. Muxbirlarning buning sewebini sorighinida u buning ayropilanning bixeterliki üchün dawamliq shundaq qilidighanliqini éytqan.

Amérikidiki washin'gton shtatliq uniwérsitétining doktor aspiranti derrin baylér “Wal sitrit zhurnili” gha qilghan sözide, Uyghurlarning weziyitini pelestinliklerge sélishturup “Uyghur élini sélishturush toghra kelse, isra'iliye pelestinliklerni ashundaq axturup tekshüridighan i'ordan deryasining gherbiy qirghiqi bilen gaza rayonini Uyghur élige oxshap qalidu déyish mumkin,” dégen.

Maqalide yene munular bayan qilin'ghan: “Ötken yili shi jinping tibetni bashqurghan chén chüen'goni yötkep kelgen. . . . Chén kelgendin buyan shinjangdiki saqchi sani asman pelektek örligenliki melum. Yerlik saqchi organliri ötken yildin béri üch hejimlik yüz resimini chiqirish iqtidarigha ige kaméralar we d n a uchuri, awaz ewrishkisi bir terep qilish üskünilirini zakaz qilghan iken. Xitaydiki sana'et bixeterliki wasitichilik heqqi shirkiti teripidin élip bérilghan bir istatéskigha qarighanda 2017-yilining aldinqi yérimida hökümetning Uyghur élidiki bixeterlik sahesige salghan meblighi 2015-yilidiki 27 milyon dollardin biraqla bir milyard dollargha örligen”.

Muxbir yene, xitaydiki “Méyya piko” deydighan bir téxnika shirkitidin söz achqan bolup, melum bolushiche bu shirket ilgiri ürümchi, saqchi tarmaqlirigha qol téléfonlardiki mezmunlarni süzüp tekshüridighan eswab satqan iken. U shirketning jang shöféng isimlik xadimi muxbirgha bu üskünilerning qol téléfon ichidiki höjjetlerning 90 pirsentini körsitip béreleydighanliqi saqchi izdewatqan térrorluq mezmunidiki nersilerni asasliq awaz we widiyolarni tekshürüsh iqtidarigha ige ikenlikini éytip bergen.

Maqalide mundaq dep bayan qilin'ghan: “Shinjang uniwérsitéti derwazisigha yéqin jayda saqchi bir üstel qoyup olturup, ötken-kechkenlerdin bezilirini téléfonini bérishke buyruydiken. Bir saqchi manga yuqiridiki shirketningkige oxshap qalidighan bir eswabni körsitip turup ‛buni téléfon'gha shundaqla ulisang u sanga téléfondiki hemme nersini körsitip béridu‚ dédi. Emma men uningdin qandaq mezmunlarni tekshüridighanliqini sorisam u méning so'alimgha jawab bérishni ret qildi. . . . Korladiki bir xitay dukandar manga bundaq tekshürüshler bixeterlik üchün lazim emma bu soda üchün peqet yaxshi bolmidi. Talagha chiqsaqla ular kimlik tekshüridu, dédi.”

“Wal strét zhurnili” muxbirliri qeshqerge barghanda qeshqerdiki xitay da'iriliri “Qayta özgertip terbiyelesh merkizi” dep atawatqan merkezlerdin birining körünüshini tartqan bolup, uning widiyoluq körünüshimu wal strét zhurnili tor bétige qoyulghan. Bu jayning etrapliri tikenlik sim bilen oralghan shundaqla uning ichide yene ikki közitish munari bar bolup muxbirning éytishiche, yerlikler bu yerni “Qamaqxana” dep ataydiken emma muxbirlar derwazigha yéqinlashqanda derwaza aldidiki kishi ulargha bu yer dégen mektep dégen we ulargha bu yerdin kétinglar, dégen. Qeshqer sheherlik hökümet da'iriliri muxbirlarning so'allirigha jawab bérishni ret qilghan. Muxbirlar yene aqsuda bir pichaq satidighan xitaynimu ziyaret qilghan. Jiyang chyenkün isimlik bu dukandar muxbirgha bu yerde pichaq sétiwalghanda pichaq üstige kimlik melumatlirining oyulidighanliqi éytip bergen we özining pichaqqa kimlik melumati oyidighan üskünini sétiwélish üchün nechche ming amérika dolliri xejligenlikini éytqan.

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajafiski bügün radiyomizgha qilghan sözide “Wal sitrit zhurnili” diki bu xewerning Uyghur élidiki nazaret sistémisigha diqqet qozghash üchün intayin muhimliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Bu xewer Uyghur élida teqib döliti sistémisining asasen dégüdek ornitilip bolghanliqini körsitip turuptu. Menche bu bizni oyghitishi kérek. Ilgiri ‛erkin asiya radiyosi‚ mu bu maqalide tilgha élin'ghan mesililerni, mesilen, pichaqlargha kimlik kodi oyush, kishiler tolduridighan jedwel we aptomobillarning ornini belgileydighan üsküne ornitish qatarliqlarni xewer qilghan. Kéyin yéqinda amérikidiki ‛bazfid‚ we ‛birleshme agéntliq‚ muxbirliri Uyghur élige bérip yuqiridiki nazaret sistémilirini xewer qildi. Mana bular hemmisi bizni jiddiy oylandurushi kérek. Xitay hökümiti bundaq chékidin ashqan nazaret sistémilirini Uyghur rayoni, bolupmu Uyghurlargha awwal sinaq qilmaqta. Bu mesile jiddiy qozghishi kérek. Bundaq éghir teqibning esli meqsiti zadi néme? xitay hökümitidin bu so'al sorilishi we uninggha bésim ishlitilishi kérek.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.