Русийә, хитай вә америка оттурисидики сода-иқтисадий мунасивәтләр бәс-муназирә қозғимақта

Нөвәттә америка-хитай мунасивәтлири мисли көрүлмигән дәриҗидә җиддийләшкән болуп, америкиниң хитайниң дуня миқясидики иқтисадий таҗавузчилиқ сияситигә һәмдә хитай даирилириниң дөләт ичидә йүргүзүватқан миллий вә диний бустуруш һәрикәтлиригә қаттиқ инкас қайтуриватқанлиқи илгири сүрүлмәктә. Бәзи мутәхәссисләр һәтта америка билән хитай оттурисидики мунасивәтләрниң “соғуқ уруши” дәриҗисигә берип йәткәнликини оттуриға қоюшмақта.

Дунявий иҗтимаий таратқуларда көрүливатқан бәс-муназириләргә қариғанда, америкиниң русийәгә қаратқан иқтисадий бесимиму пәйдин-пәй күчәймәктикән. Бу алди билән русийәниң украина тәвәликидики қирим йерим арилини бесивелиши билән зич мунасивәтлик икән.

9-Ноябирда русийәниң “независимая газета” тор бетидә елан қилинған михаәл сергейефниң “русийә вә хитайни чоң иқтисадий мәсилиләр күтмәктә” намлиқ мақалисидә ейтилишичә, йеқин арида хитайниң иқтисадий тәрәққияти 5.9 Пирсәнткә чүшүп қелиши тәхмин қилинмақтикән. Хитайниң иқтисадий тәрәққият тарихида кейинки 30 йил ичидә мундақ әһвал йүз бәрмигән икән.

Америкиниң русийәгә қарита йүргүзүватқан иқтисадий ембаргоси русийәниң хәлқара базарларда сетиватқан нефиттин кириватқан киримигә зор зиянлар кәлтүрүши мумкин икән. явропа комиссийәсиниң йеңи иқтисадий тәхминлиригә қариғанда, хитайниң иқтисадий чүшкүнлүккә дучар болуши русийәниң иқтисадиғиму өз тәсирини йәткүзүдикән. Бу җәһәттә дуняда иккинчи орунда туруватқан хитайниң иқтисадий өсүшиниң 2020-йили 6 пирсәнт кемийип кетиши пәрәз қилинмақтикән.

Хәвәрләргә қариғанда, америкиниң хитай вә русийәгә қаратқан сода вә иқтисадий җәһәтләрдики ембарголири русийә билән хитайни өзара йеқинлишишқа мәҗбурлимақтикән. Русийәниң “коммерсант” гезитида берилгән “русийә-хитай мунасивәтлириниң илгирилиши: ембарго вә сода урушлири москва вә бейҗиңниң шәртнамилиригә ярдәм бәрди” дегән мақалидин мәлум болушичә, бу икки мәмликәт һөкүмәтлириниң вәкиллири  бейҗиңда көрүшүп, икки тәрәп оттуридики бәзи мәсилиләргә қарап чиққан.

Мәзкур музакириләр давамида икки тәрәп йеза-игилики, таможна, оқуғучи алмаштуруш вә өзара содида миллий пулни ишлитиш қатарлиқ мәсилиләрни муһакимә қилған.

Мақалидин мәлум болушичә, мәзкур учришишта русийә билән хитай оттурисидики музакириләрдә өзара миллий пулни ишлитиш мәсилисигә чоң әһмийәт берилгән болуп, буни мушу йилниң ахирлирида һәл қилиш көздә тутулмақтикән. Мақалида йәнә икки тәрәп һөкүмәт рәһбәрлириниң узун муддәткә бәлгилигән сода-иқтисадий программисиниң келәчикидә бәзи үмидсизликләрниңму йоқ әмәслики ейтилған.

Анализчилар йәнә америка билән хитай оттурисидики сода урушиниң һәрбий-сиясий тоқунушларғиму елип келиш еһтималлиқини илгири сүрмәктә. “теңриневс” агентлиқида елан қилинған “америка вә хитайниң сода уруши - анализчилар бүгүн һәрбий-сиясий кәскинликни күтмәктә” намлиқ мақалида ейтилишичә, икки мәмликәт оттурисидики зиддийәт һәрбий тоқунушқа елип келиши мумкин икән. Мақалида қазақистанниң президент фонди йенидики дуня иқтисади вә сиясити институтиниң мутәхәссиси руслан һезимофниң бу һәқтә пикри берилгән. Униң ейтишичә, америка вә хитай оттурисидики сода уруши асия-тинч окян районида техиму кәскинлишиши мумкин икән. Хитай билән бу райондики бир қатар мәмликәтләр арисида йәр җидили мәвжут болуп, кейинки йили бу талаш-тартишниң һәрбий тоқунушларға елип келиши пәрәз қилинмақтикән.  

Руслан һезимофниң дейишичә, америка вә хитай оттурисидики һәр қандақ кризисниң күчийиши қазақистанға һәм хәвп туғдуруши һәм униңға бәзи мумкинчиликләрни яритип бериши мумкин икән. У мундақ дегән: “шуни һесабқа елишқа болидуки, қазақистан үчүн бәзи мумкинчиликләрниң туғулуши ениқ. Биринчи нөвәттә йеза игилики саһәсидә. Хитайға қаритилған ембарголарниң зор қисми йеза игилик мәһсулатлири, йәни ашлиқ зираәтлирини импорт қилишқа мунасивәтликтур. Бу йәрдә биз үчүн утуш бар, әслидә қазақистанниң йеза-игилик министирлиқи бизниң йеза-игилики мәһсулатлиримизни хитайғеа чиқириш үчүн бу мәсилини ишләп чиқип болди”. Руслан һезимоф икки чоң мәмликәт оттурисидики қаршилиқниң явро-асия мәмликәтлиригә сәлбий тәсир йәткүзүдиғанлиқини оттуриға қойған.

Зияритимизни қобул қилған қазақистан дуня иқтисади вә хәлқара мунасивәтләр институтиниң мудири, иқтисад пәнлириниң доктори һакимҗан арипофниң пикричә, америкиниң русийәгә қарши ембаргоси биринчи нөвәттә русийә рублисиниң әрзәнлап кетишигә елип кәлгән. У мундақ деди: “русийә иқтисади төвәңә, йәни кризисқа қарап төвәнлигәнлики сәвәбидин русийә рублисиму һалсизланған. Шуниң билән рублиниң қиммити чүшүши билән қазақистан тәңгисиниңму қиммити чүшүшкә башлиған. Чүнки улар бир-бири билән зич бағлинишлиқтур. Шуниң үчүн америка ембарголириниң қазақистан пулиғиму сәлбий тәсир қилғанлиқини ейтиш керәк. Иккинчидин, қазақистандики көмүр чиқиридиған “богатир” ширкитиниң мәблиғиниң мутләқ көп қисми русийәгә қарайду. Шуниң үчүн буниңму қазақистан карханилириға болған тәсири зор болиду. Үчинчидин, русийәгә қаритилған ембарго русийә карханилириниң қазақистанға көчүп келип орунлишишиға елип келиши мумкин. Бу қазақистан үчүн яхши мумкинчилик.”

Һакимкан арипофниң пикричә, америкиниң хитай вә русийәгә қаратқан сода-иқтисадий һуҗумлири арқисида русийә вә хитайниң йеқинлишиши сөздә илгири сүрүлсиму, әмма әмәлийәттә буниңға көз йәткүзүш мумкин әмәс икән. У хитай үчүн русийә иқтисадиниң һаҗити йоқ икәнликини, әмма русийә үчүн бүгүнки күндә хитайдәк шерикниң лазимл икәнликини илгири сүрди.

Сиясәтшунас шерипҗан надирофниң ейтишичә, хитай һазир көпрәк явропа билән иқтисадий алақилирини кәңәтишкә тиришмақтикән. У мундақ деди: “явропа йеңи йипәк йолиға қизғин қараватиду. Һазир йүкләрниң 2 пирсәнти йәр арқилиқ, 98 пирсәнти деңиз арқилиқ маңиду. Шуңлашқа хитайниң явропа билән болған сода мунасивәтлири күчийиватиду, америка билән болса бошаватиду. Униң русийә билән алақиси яхши. Бу қазақистанға иқтисадий тәрәптин көп пайда бериватиду. 2019-Йили йеңи йипәк йоли пүткәндин кейин қазақистан територийәсидин өтидиған йүк техиму көпийиду. Хитай явропадин технологийә сетивалиду, русийә вә қазақистандин хам әшия алиду.”

Шерипҗан надироф хитай вә русийәниң бүгүнки күндә йеқинлишип кетишиниң пәқәт вақитлиқ икәнликини, келәчәктә уларниң риқабәтчиләргә айлинип кетиш мумкинликини билдүрди. Униң ейтишичә, чиқирилидиған омумий мәһсулат миқдари һәтта бир пирсәнткә чүшкән һаләттиму бу хитай үчүн билинәрлик әһвал икән. Хитай башқа мәмликәтләр билән болған мунасивәтлирини күчәйтишкә тиришиватқан болсиму, омумән бу мунасивәтләр илгәркигә қариғанда төвәнләп кәткән.