Merkiziy asiyada yawro'asiya iqtisadi ittipaqi we yipek yoli iqtisadi belwéghining layihiliri emelge ashurulmaqchi

Kéyinki waqitlarda ammiwi axbarat wasitiliride, bolupmu rusiye, qazaqistan, qirghizistan, bélorusiye we tajikistanning ezaliqidiki yawro'asiya iqtisadi ittipaqi we xitayning yipek yoli iqtisad belwéghining merkiziy asiya memliketliri iqtisadidiki roli hem tesiri heqqide mutexessislerning pikir-texminlirining élan qilinishi dawam qilmaqta. Qazaqistanning “Sputnik” axbarat torida 16-yanwarda élan qilin'ghan “Yipek yoli: hemme yollar xitaygha mangidu” namliq maqalide qazaqistanliq we qirghizistanliq mutexessislerning bu ikki chong iqtisadiy layihiler heqqidiki qarashliri otturigha qoyulghan bolup, maqale aptori mariya shéludyakowaning éytishiche, moskwadiki rusiye xelq igiliki we dölet xizmiti akadémiyiside her yili ötidighan meshhur iqtisadchi alim yégor gaydar xatirisige béghishlan'ghan ilmiy muhakime yighinida jem bolghan her xil memliketlerning mutexessisliri xitayning merkiziy asiyadiki tesir da'irisining küchiyishini muhakime qilghan. U xitayning qandaqla bolmisun öz layihilirini emelge ashurushta sözsiz öz shertlirini qoyidighanliqini, meblegh salghan teqdirde hem asasiy ish mangghuzghuchilarning, hem ishchilarning xitaylar bolushi lazimliqini, mebleghni qayturush qerellirining qattiq bolidighanliqini eskertip, bu jehette “Merkiziy asiya memliketliri xitaygha béqindi bolup qélishtin saqlinalamdu ?” dégen qarashni ilgiri süridu.

Qirghizistanning sabiq hökümet bashliqi jo'omart otorbayéf yipek yoli iqtisadiy belwéghining merkiziy asiya döletlirining ichki mumkinchiliklirini emelge ashurushta sözsiz yardemlishidighanliqini, emma kélechekte buningdin birer payda élish üchün bir qatar mesililerni hel qilishning zörürlükini ilgiri sürgen. U mundaq deydu : “Merkiziy asiyada yipek yolining kélechek tereqqiyat jeryani ikenlikini chüshinish hajet. Xitay terepning bizning beshlik, yeni ottura asiya jumhuriyetliri bilen muzakiriliri bashliniwatidu, lékin en'eniwiy usullarning emdi ehmiyiti yoq.”

Mutexessis hazirqi künde memliket kapaliti astida qerizge meblegh sélishning anche paydiliq emeslikini, buninggha memliketler arisidiki munasiwetlerde üzülüshlerning seweb boluwatqanliqini, emdi öz-ara birliship ishleshning yéngi yollirini tépishning muhimliqini körsitip, yene mundaq dégen: “Eslide bizning iqtisadlirimizning ichki mumkinchilikliri intayin köp, xitay üchünmu merkiziy asiyaning kélechiki bar. Emma, shara'itlar bar-memliketler ikki chong dölet, yeni rusiye we xitay bilen munasiwetlirini sawatliq tüzüshi lazim.”

Iqtisadchilarning qarishiche, ottuz yildin kéyin dunya tawar oborotining yérimini asiya ishlepchiqiridighan bolup, asiya toghriliq gep qilghanda hemmidin awwal xitay közde tutulidu. Iqtisadta burulush hasil qilish üchün yipek yoligha qoshulush hajettur, buningdin bashqa amal yoq. Bir tutash sahelerni öz ichige alghan layihilerni emelge ashurushqa xitay 45 milyardtin oshuq meblegh ajritishni teklip qilmaqta. Bezi konkrét layihiler bolsa emelge ashuruluwatidu.

Qazaqistanning “Astana xelq'ara maliye merkizi”ning bashliqi qayrat kélimbétofning pikriche, qazaqistan öz hésabigha bezi layihilerni emelge ashurushqa kirishken bolup, yuqirida atalghan ikki chong layihini birleshtürüsh üchün lazim bolghan bezi saheler teyyarlinip bolghan. U mundaq dégen: “Biz öz pulimizgha nahayiti chong ishni qilduq: xitay we qirghizistan chégriliridiki tömür yollarning qoshulushi, minglighan kilométir tömür yollarning yasilishi, aqtawdiki déngiz portining kéngeytilishi we bashqilar.” q. Kélimbétof merkiziy asiya memliketlirige mebleghning éqip kiriwatqanliqini, emdi kélechekning xitay bilen qandaq munasiwet ornitishqa baghliq ikenlikini tekitligen.

“Qazaqaxbarat” agéntliqining xewirige qarighanda, qazaqistan prézidénti yénidiki qazaqistan istratégiyilik tetqiqatlar instituti mudiri yérlan karinning sözlirige qarighanda, bu yili xitay özining merkiziy asiyagha meblegh sélishini yenimu dawam qilmaqchi. 2017-Yili qazaqistanda omumen qazaqistan-xitay birleshken layihiliridin nöwettiki 12 meblegh layihisining emelge ashurulushi bashlinidu. Qirghizistanda “Shimal-jenub yoli”, bishkek issiq éléktr istansiyisini zamaniwiylashturush oxshash chong layihilerni emelge ashurush dawamlishidu. Shundaqla türkmenistan, özbékistan, tajikistan, qirghizistan we xitayni bésip ötidighan “Merkiziy asiya-xitay gaz turubisi”ning töt tarmiqini sélish dawamlishidu.

“Turan” uniwérsitétining iqtisadchi doktori güljahan hajiyéwaning pikriche, yipek yoli iqtisad belwéghi yawro'asiya iqtisad ittipaqi memliketliri, shu jümlidin qazaqistanning yéza igiliki, transport, ishlepchiqirish sahelirining rawajlinishigha, bezi ijtima'iy mesililernimu hel qilishqa ijabiy tesirini yetküzidu. Shundaqla her qandaq iqtisadiy layihilerning emelge ashurulushi memliketler arisidiki iqtisadiy alaqilerning téximu küchiyishige, bashqimu sahelerning peyda bolup, rawajlinishigha, qazaqistan iqtisadi qudritining ösüshige yol achidu. Bu shundaqla öz nöwitide qazaqistanning qoshna Uyghur éli bilen bolghan iqtisadiy, soda we medeniy alaqiliriningmu küchiyishige élip kelmekchi.

Siyasetshunas rasul jumali hem rusiye, hem xitayning her xil layihiler arqiliq bolupmu merkiziy asiya bilen iqtisadiy alaqilirini rawajlandurushqa tirishiwatqanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Hem alemshumul da'iride, hem ikki tereplime da'iride rusiye hem xitay bashtinla bir-birige riqabetchi memliketlerdur. Hazir ular otturisida köpinche bir-birige ishench munasiwetliri ornitilghan. Mundaq munasiwetler hem rusiyegimu, hem xitayghimu hajet, sewebi her ikkisi shundaq ittipaqdashlargha mohtaj. Bolupmu, iqtisadiy hemkarliq barliq döletlerge dégüdek kérek bolghanliqtin, xitay özini tinchliqperwer, kélechiki bar memliket süpitide körsitishke tirishiwatidu.”

R. Jumalining pikriche, xitayning merkiziy asiyadiki iqtisadiy hökümranliqining küchiyishi bara-bara uning siyasiy tesir da'irsiningmu ösüshige élip kélidu.