Klayiw xamilton: “Xitay hökümiti awstraliyeni qorchaqqa aylandurushqa urunmaqta!” (1)

“Timtas istila” namliq eserning aptori klayiw xamilton awstraliye téléwiziyeside.

“Dunyaning erzan bahaliq emgek ambiri” dep atiliwatqan xitayning iqtisadiy jehettiki küchlinishige egiship, uning herqaysi döletler bilen bolghan munasiwetlirimu tedrijiy axbarat dunyasining qiziq témiliridin bolushqa bashlidi. Shu qatarda uning awstraliye bilen bolghan diplomatik alaqisi hemde bu jeryanda otturigha chiqiwatqan türlük mesililer heqqide yillardin buyan oxshash bolmighan yazmilar otturigha chiqishqa bashlidi. Shuning bilen birge, awstraliyege zor sanda köchmen bolup kéliwatqan xitay nopusining shiddet bilen köpiyishi hemde xitay hökümitining iqtisadiy munasiwetke tayinip awstraliyening herqaysi saheliride öz tesirini tézdin kéngeytishining awstraliye üchün bir zor xeterdin bésharet bériwatqanliqi barghanséri köp kishilerning diqqitini qozghawatqanliqi melum. Ene shu mesililer heqqide uzaqtin béri oylinip kéliwatqan kishilerning biri awstraliyediki charlés start uniwérsitétining proféssori, “Timtas istila” namliq eserning aptori klayiw xamiltondur.

Proféssor xamiltonning esiri eslide ötken yilila neshrge tapshurulghan bolsimu neshriyat sodigerliri bu kitabta xitay hökümitining qattiq qamchilan'ghanliqini hemde shu seweblik xitay bilen “Adawetliship qélish éhtimalliqi” ni nezerde tutup, bu kitabni neshr qilishtin özini élip qachqan. Bu jeryanda xitay hökümitining bu kitabni neshr qilghan neshriyatning “Edipini béridighanliqi” heqqidiki gep-sözlermu tarqalghan. Emma bu amillar yene bir yaqtin téximu köp awstraliyeliklerning bu kitabqa bolghan qiziqishigha seweb bolghan.

2018-Yili martta neshr qilin'ghan bu eserde aptor nuqtiliq qilip xitay hakimiyitining awstraliyediki hemmila sahede, jümlidin siyaset, medeniyet, ma'arip, iqtisad qatarliqlarda öz tesirini ashuruwatqanliqini, bu hal mushu yosunda dawam qiliwerse yéqin kelgüside awstraliyening xitayning qorchaq dölitige aylinip qélish éhtimali barliqini bayan qilghan. Biz bu heqtiki söhbet arzuyimizni aptorgha yetküzginimizde u buni xushalliq bilen qobul qildi hemde so'allirimizgha jawab berdi.

Aptorning kitabta bayan qilishigha qarighanda, mezkur eserni yézish emeliyette buningdin on yil ilgirila bashlan'ghan iken. 2008-Yili xitayning béyjing shehiride ötküzülidighan olimpik musabiqisining harpisida olimpik mesh'ilini yetküzüsh pa'aliyitining bir nuqtisi awstraliyening paytexti kanbérra shehirige tesis qilin'ghan. Shu küni awstraliye parlaméntining aldida ötküzülgen mesh'el yetküzüsh murasimgha qollirida besh yultuzluq qizil bayraqlarni kötürüwalghan minglighan xitaylarning toplinishi, ularning qarshi teripide bolsa azghine tibetliklerning tibet bayriqini kötürüp olimpik musabiqisining béyjingda ötküzülüshige naraziliq bildürüshi aptorgha chongqur tesir qilghan. Emma oylimighan yerdin minglighan xitay namayishchilar seldek yopurulup kélip tibetlerni yewétidighandek wehshiylik bilen ularni oriwalghan hemde ularni urup-tépip qoghlighanche “Senlerning bu jayda turush heqqing yoq!” popoza qilghan. Xitaylarning bu qeder yawuzluqi hemde awstraliyediki démokratik muhitning simwoli bolghan parlaméntining bosughisida bu qeder öktemlik qilishi aptorning kallisida “Bunche köp xitaylar nedin peyda bolup qaldi? ular néme üchün bu qeder ghaljirliship ketken? ulargha bunche qap yüreklik nedin peyda bolup qaldi?” dégendek bir qatar so'allarni peyda qilghan.

Awstraliyediki iran pushtidin bolghan tunji parlamént ezasi sam destiyarining 2016-yili siyasiy partiyelerge xitay sodigerlirining ghayet zor miqdarda meblegh hediye qilish setchilikige chétilip qélishidin kéyin, xitayning qedem-basquchluq halda awstraliyede öz tesirini ashuruwatqanliqi köpligen kishilerge ashkara bolghan. Aptormu özini qiynap kéliwatqan bir qatar so'allarning bezilirige jawab tapqan. Shuning bilen birge u xitayning awstraliyediki herqaysi sahelerge singip kiriwatqan tesirining adettiki tesir qilish da'iriside emes, belki bashqiche shekilde zoriyiwatqanliqini bayqighan. Aptor özining közitishlirige asasen bu xil kéngiyishni “Istila qilish” dep xulasiligen. Shundaqla bu atalghuni öz esirige ishletken.

U bu heqte mundaq dédi: “Buni sorighiningiz nahayiti yaxshi boldi. Men bu eserde asasliq qilip xitay kompartiyesining awstraliyediki ‛istila‚ herikitining öz tesirini kéngeytish sheklide boluwatqanliqi heqqide toxtaldim. Ular bu jehette awstraliyening siyasiy we ijtima'iy mu'essesilirining hemmila qatlimigha singip kirmekte. Shunga men kitabimning mawzusigha ‛stila‚ dégen sözni ishlettim. Buningda elwette oqurmenlerning diqqitini tartishnimu közlidim. Chünki xitayning bu istila herikiti tolimu mexpiy yosunda, körünmes rewishte ijra boluwatidu. Mushu sewebtin beziler bu xil singip kirishni bu qeder rezil qiyapette teswirleshke néme hajet, dep sorishi mumkin. Yene bezi awstraliyelikler ‛emise amérikiliqlarchu? ularning awstraliyediki kéngiyiwatqan tesirichu?‚ déyishi mumkin. Halbuki, amérikiliqlarning tesiri asasiy jehettin ochuq-ashkara yosunda boluwatidu. Emma xitay kompartiyesining öz tesirini kéngeytishi tolimu mexpiy we bilinmigen derijide ijra boluwatidu. Shunga men köp oylinip kitabimgha ‛timtas istila‚ dep mawzu qoydum.”

Aptorning bayanlirigha qarighanda, xitay hökümiti awstraliyening amérika bilen bolghan ittipaqdashliq munasiwitini buzup tashlap, awstraliyeni xitay hökümitining qorchaq dölitige aylandurushni özlirining nishani qilmaqta iken. U bu heqte öz esiridimu tepsiliy toxtalghan bolup, xitay kompartiyesining sabiq bash sékrétari xu jintaw eyni waqittiki merkiziy komitét siyasiy byurosining bir qétimliq yighinida “Awstraliyeni yéqin kelgüside xitayning etrapidiki jaylardin qilip qurup chiqimiz” dégen. 2005-Yili awstraliyege xizmet ziyaritige kelgen xitay tashqi ishlar ministirliqining mu'awin ministiri ju wénjongmu kanbérradiki xitay elchixanisining yuqiri derijilik xadimliri bilen bolghan söhbette oxshash mezmunda söz qilghan. Bolupmu awstraliyening tashqi dunyagha ochuq ikenliki, nopusining azliqi, u jaydiki köp qirliq medeniyet muhiti hemde ghayet zor sandiki xitay köchmenliri xitay kompartiyesining bu xil istratégiyesige daghdam yol échip bergen iken.

U bu jeryanda hés qilghan bir muhim nuqta xitayning nöwette awstraliyege singip kirish bilenla qalmastin yene awstraliyeni “Xitayning bir qismigha aylandurush” urunushining ashkara halda xitay teshwiqat wasitiliride yer élishi iken. U bu heqte mundaq dédi: “Derweqe, men kitabimning 1-babini ‛awstraliyeni qizilgha boyash‚ dep atidim. Ésimde qélishiche, bu söz ‛xelq géziti‚ ning shu heqtiki xewiride ishlitilgen. Chünki shu waqitta sidnéy opéra zali xitayning qizil renglik bayriqi bilen liq tolghan. Shu waqitta sidnéydiki yerlik hökümetni béyjing bir qolluq kontrol qilip turuwatqan ‛birliksep bölümi‚ alliqachan buninggha maqul keltürüp bolghan iken. Shu waqitta ‛xelq géziti‚ bu halni ‛xitayning awstraliyediki tesirining simwoli‚ dep bayan qilghan. Menmu shu chaghlarda bu peqet bir simwol xaraktérlik hadise, sidnéy opéra zalini qizil rengde boyiwétishke ruxset bergen hökümet xadimliri we siyasiyonlar bashqilarning emeliyette öz burunliridin yétilep méngiwatqanliqini angqiralmay qalghan, dep oylighan idim. Emma kéyinche buning xitay kompartiyesining teshwiqat suyiqestlirining bir qismi ikenliki, uning awstraliyediki köp xil medeniyet muhiti bilen héchqandaq baghlinishi yoqluqi ashkara boldi. Shuning bilen men sidnéy opéra zalini qizilgha boyashtek bu hadisining nöwette biz awstraliyede duch kéliwatqan ré'al mesililerni qaltis simwolluq eks ettürgenlikini hés qilip yettim.”

Aptorning biwasite izdinishi, köplep melum boluwatqan emili pakitlar hemde kelgüsi heqqidiki qorqunchluq bésharetler nöwette xitay kompartiyesining barliq wasitilerdin paydilinip awstraliyeni qandaq qilip xitayning sizghan siziqidin chiqmaydighan bir halgha élip kélish üchün tirishiwatqanliqini körsetmekte iken. Bolupmu xitayning héchkimdin héyiqmastin jenubiy xitay déngizida sün'iy arallarni berpa qilishi aptorgha “Eger xitay hökümiti mushu yosunda öz tesirini kéngeytiwerse uzun'gha barmighan kelgüside awstraliye öz musteqilliqidinmu quruq qalidu,” dégen bir qorqunchluq bésharetni ishare qilghan.

U bu heqte mundaq dédi: “Xuddi bayatin biz muhakime qilghandek béyjingning nishani awstraliyeni boysundurush, shuningdek awstraliyening siyasiy, iqtisad, soda, aliy mektep, axbarat qatarliq sahelirige tekshi singip kirish shuningdek bu sahelerde xitayning qilmish-etmishlirige hemde ularning alaqidar siyaset-tedbirlirige qarshi héchqandaq selbiy yaki tenqidiy pikirning bolushigha yol qoymasliq. Eger xitay mushu yosunda özining awstraliyediki tesirini kéngeytiwéridighan bolsa bu aqiwette bérip awstraliyeni qorchaq döletke aylandurup qoyidu. Buning bilen bu dölet xuddi hazirqidek xitayning néme qilishi bilen kari yoq haletni dawam ettüridu. Mesilen, xitayning hazir jenubiy xitay déngizida némilerni qiliwatqanliqigha qaraydighan bolsaq, awstraliye béyjingning déginini qiliwatidu. Bu xil hadisiler yene bizning soda qatlimimizda we siyasiy sehnilirimizde körülüwatidu. Béyjing hazir bizning asasliq siyasiy partiyelirimizge, bolupmu emgek partiyesige ghayet zor derijide öz tesirini ötküzüwatidu. Mana bular del men mushu eserde kishilerning diqqitige sun'ghan mesililerdur.”

Melum bolushiche, xitay hökümitining bu xil rewishte öz tesirini kéngeytish urunushliri nöwette barghanséri köp awstraliye siyasiyonlirining diqqitini qozghawatqan bolup, nöwette bu mesile heqqidiki munaziriler we muhakimiler qizghin dawam qilmaqta iken.

“Timtas istila” namliq bu eser heqqidiki bayanlarning dawamigha qiziqsingiz diqqitingiz kéyinki anglitishlirimizda bolsun.