Klayiw xamilton: “Xitay hökümiti awstraliyeni qorchaqqa aylandurushqa urunmaqta!” (2)

1989-Yili “Bérlin témi” yiqilghanda gherb dunyasidiki köpligen kishiler chongqur bir nepes élip, “Emdi soghuq urush kelmeske ketti, idé'ologiye jidellirimu tügidi,” déyishkenliki melum. Emma “Timtas istila” namliq eserning aptori, proféssor xamiltonning pikirige qarighanda, “Soghuq urush” asiya qit'eside héchqachan axirlashmighan. Eksiche bu xil idé'ologiye jidelliri shi jinping hakimiyetni qolgha alghandin kéyin téximu yuqiri pellige chiqqan. Shuning bilen birge bu urush xitay térritoriyesi tewesidila toxtap qalmastin, belki öz qoshnilirini boysundurushqa yüz tutqan. Buning tunji we zor qedimi ene shu yosunda awstraliyege bir zor qara saye tashlighan.

Proféssor xamiltonning pikriche, xitay hökümiti nöwette özining muhajirlar ishxanisi we birliksep bölümi qatarliq organliri arqiliq awstraliyediki xitay köchmenlirini heriketke keltürüsh, shu arqiliq xitay muhajirlirini xitay hökümiti üchün söz qilishqa ündimekte iken. Xitayning béyjingdin sozulghan bu uzun qolliri yene bir yaqtin awstraliyediki xitay jem'iyetliri, xitayche axbarat wasitiliri, oqughuchilar uyushmiliri, kespiy jem'iyetler shuningdek munasiwetlik medeniyet we ma'arip sahesige sozulup, bu sahelerni kontrol qilishqa urunmaqta iken.

U bu heqte mundaq dédi: “Xitay hökümitining bu xildiki urunushliri (bezide buni ‛muweppeqiyetlik urunushlar‚ dep atashqa bolidu), bolupmu awstraliyeliklerning qandaq kinolarni körüshi, qandaq kitab yaki gézitlerni oqushini bashqurmaqchi bolushi ademni shürkendürüwétidu. Méning bu yerde démekchi bolghinim shuki, bularning hemmisi awstraliye dölitining berpa bolushigha asas bolghan démokratik prinsiplargha pütünley xilap heriketler. Halbuki, béyjingning mushu xildiki qilmishlirining bezide shunche siliq halda közlen'gen meqsetke yétishi méni bekmu bi'aram qilidu. Awstraliye hökümitining mushundaq senemlerge bexiraman ussulgha chüshüshi bolsa méni téximu chöchütmekte. Méningche, bu jehette awstraliyelikler arisida hazir buninggha qarita omumyüzlük oyghinish mewjut. Ularmu buninggha dawamliq sewri qilishqa bolmaydighanliqini tonup yétiwatidu. Emma béyjing da'irilirining qandaq kinolarni körüshimiz yaki qandaq kitab-zhurnallarni oqushimizgha chek qoyushigha qarita awstraliye hökümiti dawamliq bir közini qisiwalidu, dep qarimaymen.”

Aptorning hemmidinmu bek diqqitini tartqini, xitay hökümitining awstraliyede öz tesirini kéngeytish bilenla cheklinip qalmay barliq wasitilerdin paydilinip, özige qarshi sada chiqirish éhtimali bolghan herqandaq teshkilatni, jümlidin Uyghur we tibet pa'aliyetchilerni qattiq teqib we nazaret astigha élishi hésablinidu.

U bu heqte mundaq dédi: “Shundaq, méningche, xitay kompartiyesi yillardin buyan awstraliyede özige qarshi pikirdiki hemde tenqidiy mu'amilidiki jem'iyetlerning hemde shexslerning ünini öchürmekchi bolup kéliwatidu. Bularning ichide tibetler, Uyghurlar hemde falun'gongchilarning jem'iyetliri bar. Ötken 15 yaki 20 yil ichide xitay kompartiyesi bu guruppilarning awazini jimiqturush hemde ularni awstraliyediki siyasiy muhakimilerning asasiy éqimidin siqip chiqirish jehette zor ghelibilerni qolgha keltürdi, désekmu bolidu. Emma nurghun kishiler buning peqet ishning bashlinishi yaki hékayining birla böliki ikenlikini bilmeydu. Chünki xitay kompartiyesi yalghuz ashu tenqidiy awazlarni (meyli Uyghurlar yaki tibetler we yaki démokratchilar bolsun) jimiqturushnila emes, belki ashu awazlarni özining siyasiy tesirige boysundurghan halda awstraliye jem'iyitidiki asasiy éqimning bir qismigha aylandurushqa urunmaqta. Del mushu meqsette xitay kompartiyesi awstraliyediki asasiy siyasiy partiyelerni, dangliq ziyaliylarni hemde axbarat qanallirini nishan qilishqa kirishiwatidu. Bu jehette ular hazir xéli ishlarni qilip boldi, désekmu bolidu. Derweqe, yéqindin buyan awstraliyede barghanséri köp kishiler oyghinishqa, xitayning bu jayda némilerni qiliwatqanliqini bilishke bashlidi. Shunga hazir béyjingning bu döletke ‛istila‚ qilishigha qarshi heriketler köplep otturigha chiqiwatidu.”

Proféssor xamiltonning pikriche, xitay hökümitining yéngidin iqtisadiy qudret sahibi bolup qélishi uning hemmila jayda öktemlik bilen öz tesirini kéngeytishige zémin hazirlap bériwatqan eng muhim amil iken. Buningda xitay hökümitining bir qolluq bashqurushidiki birliksep bölümi we muhajirlar ishxanisi awstraliyening hemmila yéride “Ijtima'iy munasiwet tori” berpa qilip, “Iqtisadiy yardem” arqiliq siyasiy partiyelerni kontrol qilishqa urunmaqta iken. Shuning bilen birge medeniy-ma'arip saheside ju minshén kebi hem puldar hem ziyaliy kishilerni otturigha chiqirip qoyup atalmish “Kungzi instituti” ni köplep qurush arqiliq özlirining kéngeymichilik pa'aliyetlirige paydiliq jama'et pikiri hasil qilmaqta iken. Bu yüzlinish nöwette xitay ijra qiliwatqan “Bir belwagh, bir yol” qurulushining kéngiyishi bilen téximu yuqiri pellige chiqmaqta iken.

U bu heqte mundaq dédi: “Shundaq, özining bashqa döletlerdiki siyasiy meqsetlirige yétish üchün ularni iqtisadiy jehette qaqti-soqti qilishta héchkim xitay kompartiyesining qoligha su quyup bérelmeydu. Derweqe, biz bu xildiki iqtisadiy qaqti-soqti qilish qilmishining jenubiy koréye we teywende shuningdek yaponiyede köplep ijra bolghanliqini körduq. Halbuki, awstraliyede bu xildiki iqtisadiy qaqti-soqti qilishlarning tehdit teriqiside otturigha chiqiwatqanliqigha biz guwah bolmaqtimiz. Emma awstraliyediki siyasiyonlar we katta tijaretchiler béyjingni renjitip qoyidighan birer chare-tedbir qollansaq xitay bizni undaq qiliwétidu, mundaq qiliwétidu, dep qorqup titrep yürüshmekte. Yene kélip xitay hökümiti birer memliket özining déginini qilmisa uninggha iqtisadiy jehette bash aghriqi tépip bérish qudritige ége bolghachqa, awstraliyediki siyasiy qarar chiqarghuchi zatlar béyjingni renjitip qoyidighan birer qarar chiqirip qoyushtin bekmu éhtiyat qilip kelmekte. Shunga bu bekmu ünümlük qoral boluwatidu, yene kélip özining tesirini kéngeytishte bekmu ünümlük rol oynawatidu.”

“Timtas istila” namliq bu eser heqqidiki bayanlarning dawamigha qiziqsingiz diqqitingiz kéyinki programmimizda bolsun.