Австралийәдә өткүзүлгән уйғурлар һәққидики сөһбәт йиғинидин хатириләр (1)

Хитай һөкүмитиниң уйғурларни асасий нишан қилған сиясий бастуруш һәрикәтлири хәлқара мәтбуатларда зор ғулғула қозғаш билән бирликтә җамаәт пикридики даимлиқ қизиқ нуқтилардин болуватқанлиқи мәлум. Шу сәвәбтин йеқинда ғәрб дунясидики һәрқайси саһәләрдә уйғур җәмийити нөвәттә дуч келиватқан кризислар һәққидә хилму-хил муһакимә йиғинлири ечилмақта. Әнә шуларниң бири 26-июл күни чүштин кейин австралийәниң канберра шәһиридики австралийә дөләтлик университетида өткүзүлгән “шинҗаң: хитайниң малиманға толған чегра райони” темисидики сөһбәт йиғини болди.

Бу қетимқи йиғинға мунасивәтлик учурлардин мәлум болушичә, хитай һөкүмитиниң уйғурлар дияридики мутләқ һөкүмранлиқи изчил уйғурларниң хирислириға дуч кәлмәктә икән. Болупму һазир хитай һөкүмитиниң бу районда хитай кимлики вә хитайниң земин пүтүнлүкини мутләқ үстүнлүккә игә қилиш урунушлири өз нөвитидә байлиққа тинип кәткән мәзкур районниң явро-асия өтүшмисидики истратегийилик қиммити билән бирликтә диққәттә болуп кәлмәктә. Хитай һөкүмити билән уйғур җәмийити оттурисидики һазирқи әһвални омумлаштуруп: “хитайниң мәзкур районда өз контроллуқини күчәйтиш һәмдә уйғур җәмийитини өзгәртиш урунушлири, шуниңдәк хитайниң мәзкур районни ‛бир бәлвағ бир йол‚ қурулуши арқилиқ дуняға ечиветиш мунасивити” дәп шәрһиләшкә болидикән. 

Йиғин башланғанда алди билән бу қетимқи муһакимә йиғининиң икки қисимға бөлүнидиғанлиқи, биринчи бөликиниң фәйсбок арқилиқ нәқ мәйдандин тарқитилидиғанлиқи, әмма соал-җаваб һәққидики иккинчи бөликиниң пәқәт йиғин зали ичидикиләргила очуқ болидиғанлиқи тәкитләнди.

Шуниңдин кейин бүгүнки йиғинниң риясәтчиси, австралийә дөләтлик университетниң дотсенти, доктор майкил кларк сөз алди. У алди билән бу қетимқи муһакимә йиғинида сөз қилишқа тәклип қилинған мутәхәссисләр вә алимларни һәмдә уларниң уйғурларға мунасивәтлик охшимиған саһәләрдики әмгәклирини бирму-бир тонуштуруп чиқти.

У сөзиниң давамида тарихшунас, америка җорҗтавн университетиниң профессори җеймис милвардниң сөзини нәқил кәлтүрүп “явро-асия қуруқлуқиниң өтүшмиси” дәп тәриплинип келиватқан бу маканниң нөвәттә хитай һөкүмити үчүн “тәһдит” дәп қариливатқанлиқи тәкитлиди. Шуниңдин кейин буниңдики мунасивәтлик сәвәбләр үчүн мутәхәссисләрни өз пикирлирини оттуриға қоюшқа тәклип қилди. 

Алди билән уйғур тарихиға даир көплигән әсәрлири билән уйғур зиялийлириға тонушлуқ болған тарихшунас, сидней университетиниң алий лектори дейвид брофий сөз алди. У бу һәқтә сөз болғанда җәзмән йеқинқи заман тарихидики бирнәччә қетимлиқ қолдин-қолға өтүш һадисисини диққәттин сақит қилишқа болмайдиғанлиқини билдүрди. Униң пикричә, 1750-йиллири чиң сулалиси мәзкур районни тунҗи қетим истила қилишидин мәлум вақит өткәндин кейин, 1864-йилидики йәрлик мусулманларниң зор көләмлик қозғилаңлирида бу земин бир қетим қолдин кәткән. Шу вақитта яқупбәг башламчилиқида вуҗудқа кәлгән йәрлик һакимийәт чиң сулалисиниң генерали зо зоңтаңниң қолида һалак болғандин кейин бу макан йәнә бир қетим хитайниң қолиға қайтип кәлгән. Ахирқи қетимлиқ истила болса 1949-йили ишқа ашқан вә бу районниң хитайниң қолида болуши муқимлашқан. Мушу қолдин-қолға өтүшләр җәрянида “шинҗаң” дәп аталған бу маканға қаритилған сиясәтләр шәкилдә бир-биридин зор дәриҗидә пәрқлиқ болған. 250 Йилға йеқин давам қилған бу өтүшүш җәрянини омумән қилип васитилик һөкүмранлиқтин биваситә һөкүмранлиқ қилиш, аптономийә һәдийә қилиштин ассимилятсийә қилиш басқучи дейишкә болидикән. Әмма бу сиясәтләрниң омумий характеридин алған униң нишани вә мәқсити бирдәкликкә игә икән. 

Шуниңдин кейинла тробе университетиниң дотсенти җеймис лейболд сөз алди. У хитай һөкүмитиниң уйғурлар билән болған тарихий мунасивитини шәрһиләш тоғра кәлсә өзиниң бу басқучни “мустәмликиләштүрүш қәдими” дәп аташқа майил икәнликини билдүрди. Униң пикричә, 1947-йили пүткүл район нопусиниң бәш пирсәнтини игиләйдиған хитай көчмәнлири нопус көчүрүш усулида нөвәттә аллиқачан омуми нопусниң 41 пирсәнтидин ешип кәткән.

Профессор җеймисниң пикричә, бу хил “мустәмликиләштүрүш” басқучи өткән йигирмә йилда әң тез сүрәттә давам қилған. Болупму 2009-йилидики “5-июл вәқәси” дин кейин һәрбий, сақчи вә юқири пән-техникилиқ назарәт системиси бир гәвдиләшкән һөкүмранлиқ уйғурлар диярини исми-җисмиға лайиқ “мустәмликә” райониға айландуруп қойған: йәрликләрниң тили, мәдәнийити тамамән чәкләнгән; бейҗиңниң бу районға сәрп қилған бихәтәрлик хираҗити нәччә йүз пирсәнтләп ашқан; милйонлиған кишиләр “тәрбийиләш мәркизи” гә йиғивелинған. Бу йил болса пүткүл хитайдики қолға елинған кишиләрниң 21 пирсәнти уйғурлар диярида икәнлики һәққидә мәлуматлар оттуриға чиққан. Шуңа бу һаләтни “дуня миқясида яки дуня тарихида көрүлүп бақмиған һадисә” дейишкә тамамән болидикән.

Тәртип бойичә җеймис кук университетиниң алий лектори анна хайес сөз елип хитай һөкүмитиниң уйғурлар диярини өзлириниң бир қисмиға айландуруш үчүн қолланған барчә тәдбирлиридә изчил тәңсизлик мәвҗутлуқини, болупму 1949-йилидин башлап хитайниң иқтисадий тәрәққият пиланида һәрқачан деңиз бойи яқилириниң алдинқи таллаш болуп кәлгәнликини, бундақ пиланларниң уйғурлар дияри үчүн мәвҗут болмиғанлиқини, әмма хитай һөкүмитиниң һәрқачан бу җайдики земин вә хәлқниң өзлириниң бир тәркиби қисмиға айлинип кетишини арзу қилип кәлгәнликини баян қилди.

У сөзиниң давамида әслидила қалаймиқан болған бу хил миллий сиясәтләрниң ақивәттә йәрлик хәлққә зор дәриҗидә малиманчилиқ елип кәлгәнликини, хитайдәк көп милләт мәвҗут болған бир дөләттә болушқа тегишлик көп қирлиқ вә көп қатламлиқ, рәңгарәң мәдәнийәтләр рамкиси бәрпа қилишниң орниға хитай һөкүмити ғайәт зор “дашқазан” пәйда қилған, бу “қазан” ға чүшкәнлики нәрсә болса ерип башқа амиллар билән юғурулуп кетиш қисмитигә дуч кәлгән. Шуңа мушу җәһәттин алғанда хитай һөкүмитиниң уйғурлар дияри билән болған мунасивитини һәқиқәтәнму “мустәмликиләштүрүш җәряни” дейишкә болидикән. Уйғурларни болса “мустәмликилишиватқан хәлқ”, уларниң маканини болса “мустәмликә райони” дейишкә болидикән. 

Биринчи қетимлиқ пикир айланмисидин кейин мутәхәссисләр хитай һөкүмити нөвәттә иҗра қиливатқан сиясий тәдбирләрниң уйғурларға елип кәлгүси ақивити һәмдә башқа мунасивәтлик мәсилиләр һәққидә тохталди. 

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, бу қетимқи йиғин хатирисиниң давамиға қизиқсаңлар диққитиңлар кейинки аңлитишимизда болсун.