Awstraliyede ötküzülgen Uyghurlar heqqidiki söhbet yighinidin xatiriler (1)

Xitay hökümitining Uyghurlarni asasiy nishan qilghan siyasiy basturush heriketliri xelq'ara metbu'atlarda zor ghulghula qozghash bilen birlikte jama'et pikridiki da'imliq qiziq nuqtilardin boluwatqanliqi melum. Shu sewebtin yéqinda gherb dunyasidiki herqaysi sahelerde Uyghur jem'iyiti nöwette duch kéliwatqan krizislar heqqide xilmu-xil muhakime yighinliri échilmaqta. Ene shularning biri 26-iyul küni chüshtin kéyin awstraliyening kanbérra shehiridiki awstraliye döletlik uniwérsitétida ötküzülgen “Shinjang: xitayning maliman'gha tolghan chégra rayoni” témisidiki söhbet yighini boldi.

Bu qétimqi yighin'gha munasiwetlik uchurlardin melum bolushiche, xitay hökümitining Uyghurlar diyaridiki mutleq hökümranliqi izchil Uyghurlarning xirislirigha duch kelmekte iken. Bolupmu hazir xitay hökümitining bu rayonda xitay kimliki we xitayning zémin pütünlükini mutleq üstünlükke ige qilish urunushliri öz nöwitide bayliqqa tinip ketken mezkur rayonning yawro-asiya ötüshmisidiki istratégiyilik qimmiti bilen birlikte diqqette bolup kelmekte. Xitay hökümiti bilen Uyghur jem'iyiti otturisidiki hazirqi ehwalni omumlashturup: “Xitayning mezkur rayonda öz kontrolluqini kücheytish hemde Uyghur jem'iyitini özgertish urunushliri, shuningdek xitayning mezkur rayonni ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi arqiliq dunyagha échiwétish munasiwiti” dep sherhileshke bolidiken. 

Yighin bashlan'ghanda aldi bilen bu qétimqi muhakime yighinining ikki qisimgha bölünidighanliqi, birinchi bölikining feysbok arqiliq neq meydandin tarqitilidighanliqi, emma so'al-jawab heqqidiki ikkinchi bölikining peqet yighin zali ichidikilergila ochuq bolidighanliqi tekitlendi.

Shuningdin kéyin bügünki yighinning riyasetchisi, awstraliye döletlik uniwérsitétning dotsénti, doktor maykil klark söz aldi. U aldi bilen bu qétimqi muhakime yighinida söz qilishqa teklip qilin'ghan mutexessisler we alimlarni hemde ularning Uyghurlargha munasiwetlik oxshimighan sahelerdiki emgeklirini birmu-bir tonushturup chiqti.

U sözining dawamida tarixshunas, amérika jorjtawn uniwérsitétining proféssori jéymis milwardning sözini neqil keltürüp “Yawro-asiya quruqluqining ötüshmisi” dep teriplinip kéliwatqan bu makanning nöwette xitay hökümiti üchün “Tehdit” dep qariliwatqanliqi tekitlidi. Shuningdin kéyin buningdiki munasiwetlik sewebler üchün mutexessislerni öz pikirlirini otturigha qoyushqa teklip qildi. 

Aldi bilen Uyghur tarixigha da'ir köpligen eserliri bilen Uyghur ziyaliylirigha tonushluq bolghan tarixshunas, sidnéy uniwérsitétining aliy léktori déywid brofiy söz aldi. U bu heqte söz bolghanda jezmen yéqinqi zaman tarixidiki birnechche qétimliq qoldin-qolgha ötüsh hadisisini diqqettin saqit qilishqa bolmaydighanliqini bildürdi. Uning pikriche, 1750-yilliri ching sulalisi mezkur rayonni tunji qétim istila qilishidin melum waqit ötkendin kéyin, 1864-yilidiki yerlik musulmanlarning zor kölemlik qozghilanglirida bu zémin bir qétim qoldin ketken. Shu waqitta yaqupbeg bashlamchiliqida wujudqa kelgen yerlik hakimiyet ching sulalisining générali zo zongtangning qolida halak bolghandin kéyin bu makan yene bir qétim xitayning qoligha qaytip kelgen. Axirqi qétimliq istila bolsa 1949-yili ishqa ashqan we bu rayonning xitayning qolida bolushi muqimlashqan. Mushu qoldin-qolgha ötüshler jeryanida “Shinjang” dep atalghan bu makan'gha qaritilghan siyasetler shekilde bir-biridin zor derijide perqliq bolghan. 250 Yilgha yéqin dawam qilghan bu ötüshüsh jeryanini omumen qilip wasitilik hökümranliqtin biwasite hökümranliq qilish, aptonomiye hediye qilishtin assimilyatsiye qilish basquchi déyishke bolidiken. Emma bu siyasetlerning omumiy xaraktéridin alghan uning nishani we meqsiti birdeklikke ige iken. 

Shuningdin kéyinla trobé uniwérsitétining dotsénti jéymis léybold söz aldi. U xitay hökümitining Uyghurlar bilen bolghan tarixiy munasiwitini sherhilesh toghra kelse özining bu basquchni “Mustemlikileshtürüsh qedimi” dep atashqa mayil ikenlikini bildürdi. Uning pikriche, 1947-yili pütkül rayon nopusining besh pirsentini igileydighan xitay köchmenliri nopus köchürüsh usulida nöwette alliqachan omumi nopusning 41 pirsentidin éship ketken.

Proféssor jéymisning pikriche, bu xil “Mustemlikileshtürüsh” basquchi ötken yigirme yilda eng téz sür'ette dawam qilghan. Bolupmu 2009-yilidiki “5-Iyul weqesi” din kéyin herbiy, saqchi we yuqiri pen-téxnikiliq nazaret sistémisi bir gewdileshken hökümranliq Uyghurlar diyarini ismi-jismigha layiq “Mustemlike” rayonigha aylandurup qoyghan: yerliklerning tili, medeniyiti tamamen cheklen'gen؛ béyjingning bu rayon'gha serp qilghan bixeterlik xirajiti nechche yüz pirsentlep ashqan؛ milyonlighan kishiler “Terbiyilesh merkizi” ge yighiwélin'ghan. Bu yil bolsa pütkül xitaydiki qolgha élin'ghan kishilerning 21 pirsenti Uyghurlar diyarida ikenliki heqqide melumatlar otturigha chiqqan. Shunga bu haletni “Dunya miqyasida yaki dunya tarixida körülüp baqmighan hadise” déyishke tamamen bolidiken.

Tertip boyiche jéymis kuk uniwérsitétining aliy léktori anna xayés söz élip xitay hökümitining Uyghurlar diyarini özlirining bir qismigha aylandurush üchün qollan'ghan barche tedbirliride izchil tengsizlik mewjutluqini, bolupmu 1949-yilidin bashlap xitayning iqtisadiy tereqqiyat pilanida herqachan déngiz boyi yaqilirining aldinqi tallash bolup kelgenlikini, bundaq pilanlarning Uyghurlar diyari üchün mewjut bolmighanliqini, emma xitay hökümitining herqachan bu jaydiki zémin we xelqning özlirining bir terkibi qismigha aylinip kétishini arzu qilip kelgenlikini bayan qildi.

U sözining dawamida eslidila qalaymiqan bolghan bu xil milliy siyasetlerning aqiwette yerlik xelqqe zor derijide malimanchiliq élip kelgenlikini, xitaydek köp millet mewjut bolghan bir dölette bolushqa tégishlik köp qirliq we köp qatlamliq, renggareng medeniyetler ramkisi berpa qilishning ornigha xitay hökümiti ghayet zor “Dashqazan” peyda qilghan, bu “Qazan” gha chüshkenliki nerse bolsa érip bashqa amillar bilen yughurulup kétish qismitige duch kelgen. Shunga mushu jehettin alghanda xitay hökümitining Uyghurlar diyari bilen bolghan munasiwitini heqiqetenmu “Mustemlikileshtürüsh jeryani” déyishke bolidiken. Uyghurlarni bolsa “Mustemlikilishiwatqan xelq”, ularning makanini bolsa “Mustemlike rayoni” déyishke bolidiken. 

Birinchi qétimliq pikir aylanmisidin kéyin mutexessisler xitay hökümiti nöwette ijra qiliwatqan siyasiy tedbirlerning Uyghurlargha élip kelgüsi aqiwiti hemde bashqa munasiwetlik mesililer heqqide toxtaldi. 

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, bu qétimqi yighin xatirisining dawamigha qiziqsanglar diqqitinglar kéyinki anglitishimizda bolsun.