B b s radi'osida Uyghurlarning weziyiti amérika-xitay soda urushi bilen birlikte tehlil qilindi

Xelq'aradiki nopuzluq axbarat organliridin b b s xewer agéntliqining radi'o programmisida Uyghurlarning weziyiti tonushturuldi. Mezkur radi'o programmisida Uyghur élidiki yépiq terbiye lagérliri we bu lagérlargha tutulghan ata-anilarning qaranchuqsiz qalghan balilirining ehwali nuqtiliq tonushturulush bilen birge, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasitining meqsiti mulahize qilin'ghan.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, b b s radi'osi 19-iyul künidiki “Iqtisadqa alaqidar ishlar” mawzuluq sehipiside Uyghur élide yolgha qoyuluwatqan “Yépiq terbiye lagérliri” ni we uning biwasite ziyankeshlikige uchrawatqan Uyghur balilirining ehwalini tonushturdi. Mezkur programma üchün yéqinda Uyghur élini biwasite ziyaret qilip u yerdiki “Tirik yétim” largha aylan'ghan Uyghur balilirining ehwali heqqide bir parche keng kölemlik xewer maqalisi élan qilghan “Pul-mu'amile waqti” géziti muxbiri emili féng, dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitéti re'isi ömer qanat we shundaqla “Soda chembiriki” zhurnilining iqtisad muxbiri linét lopez qatarliqlar ziyaret qilin'ghan. 

Radi'o programma riyasetchisi sözini bashlap: “Biz bügünki programmimizni ata-aniliridin mejburiy ayriwétilip, qanunsiz halda atalmish balilar parawanliq orunlirida tutup turuluwatqan balilarning mesilisi bilen bashlimaqchi. Belkim bu sözler silerge tonush kéliwatqan bolushi mumkin. Emma bu qétimqisi amérika chüshi üchün kélip uning eksini körüwatqan köchmenlerning xewiri emes, belki xitayning gherbidiki ‛shinjang‚ rayonidin kelgen xewer. Bir qanche on yildin buyan Uyghur musulmanliri barghanséri zoriyip bériwatqan zalimlarche dölet bésimigha uchrimaqta” dédi. Andin u “Pul-mu'amile waqti” muxbiri emili fénggha söz bérip uningdin “U yerde némiler boluwatidu” dep soridi. 

Emili féng xanim buninggha jawab bérip, Uyghur élide “Térrorluqqa qarshi turush” dégen nam astida qanunsiz tutqun qilish heriketliri yüz bériwatqanliqini we hazir bir milyon'gha yéqin adem tutqun qilinip, yépiq terbiye lagérlirigha ewetiliwatqanliqtin, tutqun qilin'ghanlarning balilirigha néme boluwatqanliqini tépip chiqishta özining nurghun izden'genlikini we axiri ötken ayda Uyghur élige tekshürüsh üchün barghanliqini éytti. U sözide tekshürüsh netijiside özining bu balilarning yighiwélinip “Balilar parawanliq merkizi” dep atilidighan shekli özgergen yétimxanilargha yighiwélin'ghanliqini yaki esli bar bolghan yétimxanilarning kéngeytiliwatqanliqini körgenlikini bildürdi. 

Andin programma riyasetchisi bu balilar kéyin ata-aniliri bilen jem boldimu? dep soridi. Emili féng buninggha jawab bérip: “Men hazirghiche bu balilarning ata-aniliri bilen jem bolghanliqini anglap baqmidim. Chünki bu yerdiki mesile, bu lagérlar qanunning sirtida mewjut bolup turuwatidu. U yerge qamalghanlargha qanuniy bir sot tertipi ijra qilinmighinidek, ularning qachan qaytip chiqidighanliqimu éniq emes” dédi. 

Arqidin programma riyasetchisi sözni dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitéti re'isi ömer qanat ependige berdi. Ömer qanat ependi sözide xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasetlirining ishen'güsiz derijide éghir we insan qélipidin chiqqan bir siyasetlikini, xitay hökümitining meqsitining Uyghurlarning medeniyitini, tilini, milliy kimlikni yoqitish herikiti yürgüzüwatqanliqini bildürdi. Ömer qanat ependi sözide xitay hökümiti “Qayta terbiye merkizi” dep atiliwatqan orunlarning eslide bir türme ikenlikini, bu orunlarda kishilerning mejburlash we qiynash wasitiliri arqiliq özining étiqadi we milliy kimlikidin waz kéchishke mejburliniwatqanliqini bildürdi. 

Buning bilen programma riyasetchisi ömer ependidin: “Xitay hökümiti siz yuqirida tilgha alghan bu lagérlarning hetta mewjutluqinimu étirap qilmaywatidu, xitay hökümiti rayondiki bixeterlik tedbirlirini térrorluqqa qarshi turush herikiti dep atawatidu?” dep soridi. Ömer ependi buni ret qilip: “Xitay hökümitining bu sözi chet'ellerdiki nurghun tetqiqatchilar we kishilik hoquq organliri teripidin alliqachan ret qilinip bolghan. Rayonda yüz bériwatqanlar qandaqtur térrorluqqa, bölgünchilikke yaki radikalliqqa qarshi urush emes. Belki u insaniyetke qarshi élip bériliwatqan bir urushtur. Ular xelqqe, dinimizgha, kimlikimizge hujum qiliwatidu” dédi. 

Programma riyasetchisi yene emili féngdin “Uyghurlar xelq'araning qanchilik qollishigha érishiwatidu?” dep soridi. Emili féng buninggha jawab bérip: “Menche chet'ellerdiki Uyghurlar özlirining mesilisini amérika we yawropa elliridiki qanun tüzgüchiler aldigha qoyush üchün nahayiti zor xizmetlerni qildi. Lékin bu yerdiki mesile, bu téma xitay üchün intayin sezgür bolghanliqtin, her qétim diplomatlar bu mesilini xitay terepke déginide, ular bir bolsa témini biraqla yötkiwétidiken yaki pütünley ret qilish pozitsiyisini qollinidiken. Bezi diplomatlardin anglishimche xitay terepke lagér mesilisini otturigha qoyghanda ular derhal buni ret qilip, uni bir terbiyilesh orni, Uyghurlar bu yerde herxil hünerlerni öginiwatidu, deydiken. Shuning bilen diplomatlar herqanche qilipmu xitay terep bilen bu mesilide bir di'alog bashliyalmaydiken” dédi. 

Arqidin programma riyasetchisi söhbetke “Soda chembiriki” zhurnilining iqtisad muxbiri linét lopezni teklip qilip, uningdin Uyghur élide yüz bériwatqanlargha iqtisad jehettin turup bir mene bérishqa bolup-bolmaydighanliqini yeni xitayning rayonda bundaq qattiq tedbirlerni yolgha qoyushining uning bir belwagh bir yol istratégiyisi dégendekler bilen alaqisi bar-yoqlighini soraydu. Linét xanim buninggha jawab bérip, xitayda iqtisadiy tereqqiyat sür'iti astilighanséri, shi jinping hökümitining jem'iyetning barliq sahelirige qaratqan qamalini qattiq kücheytkenlikini, shi jinpingning qamalni qattiq kücheytish arqiliq xitay iqtisadi yüzliniwatqan qiyinchiliqtin ötüshni arzu qiliwatqanliqini éytti. Emili xanim bolsa buninggha jawaben: “Uyghur éli özidiki mol yer asti bayliqliri we ottura asiya we ottura sherqqe yéqin bolushidek jughrapiyilik alahidiliki tüpeylimu xitay üchün intayin zor ehmiyetke ige. Xitay hökümiti bir belwagh bir yol istratégiyisi arqiliq pütün dunya bilen asasiy eslihe qurulushi qilishni közlewatidu. Shinjang mana bularning del otturida. Shunga xitay bu rayonni pütünley taqash arqiliq uning öz pilanlirigha tosqunluq qilishining aldini almaqchi boluwatidu” dédi. 

Arqidin, programma riyasetchisi yene linét xanimdin hazir amérikidiki pul-mu'amile sahesidikiler bilen hökümet ichidikilerning xitay bilen soda urushidiki meydanining némilikini, tramp hökümitining xitay bilen dawamliq sodida tutushush niyiti bar-yoqlighini soridi. Linét xanim buninggha jawaben: “Hazir prézidént tramp we uning qol astidikilerning xitay bilen soda urushini dawamlashturush niyitining intayin qet'iylikini, prézidént tramp we uning sitiw bennén qatarliq yéqin ademlirining hemmisining xitay heqqide oxshash pikirde ikenlikini, yeni ularning rusiye amérika üchün tehdit emes. Esli tehdit dégen xitay, dep qaraydighanliqi, shunga amérika rusiye bilen hemkarliship, xitaygha ortaq halda taqabil turushi kérek, dégenni teshebbus qilip kelgenlikini, bu nuqtidin alghanda yéqinqi soda sürkilishliridin kéyin yeni hazir xitay iqtisadida körülgen bezi astilashlarning tramp hökümitini intayin memnun qilghanliqi” ni éytti we: “Tramp hökümiti soda urushini hayat-mamatliq urushi dep qarimaqta. Ular iqtisadta hemme kishige ortaq menpe'et bar dégen'ge ishenmeydu. Qisqisi, ular xitayning utturghinini körmekchi” dédi.