Bishkektiki partlitish weqesi heqqide yapon we xitay metbu'atliridiki inkaslar

30 - Awghust küni qirghizistanning bishkek shehiridiki xitay elchixanisigha qaritilghan aptomobilliq hujum toghrisida 31 - awghustin bashlap yaponiye we xitay metbu'atliri türlük xewerlerni tarqatti.

“Asahi shimbun” gézitining béyjing we rusiyede turushluq muxbirliri 31 - awghust mezkur gézitte élan qilghan“Sana'etleshken 20 dölet yighini échilish aldida xitay elchixanisi nishan'gha élindi” namliq xewiride:“Uyghur aptonom rayonigha qoshna bolghan qirghizistandiki xitay elchixanisida partlitish weqesi yüz bergenliki sewebidin xitay da'iriliri özidiki intérnét tori we bashqa alaqe wastilirini kontrol qilishni kücheytiwetti” déyilgen.

Xewerde:“Qirghizistan da'iriliri hazirqi weziyettin qarighanda xitay elchixanisini qoghdashning anche asan'gha chüshmeydighanliqini bildürüshti”dep körsetken.

Xewerde déyilishiche,“Asahi shimbun”gézitining muxbiri bishkektiki xitay elchixanisining diplomatini ziyaret qilghanda, xitay diplomat hazirche bu heqte metbu'atlargha ashkarilighidek héchqandaq toluq ispatliq uchurning yoqluqini bildürgen.

“Asahi shimbun” géziti maqaliside Uyghurlar heqqidimu toxtalghan bolup uningda:“Qirghizistan'gha qoshna bolghan Uyghur aptonom rayonida xitay kompartiyesining Uyghurlarni basturush siyasiti nahayiti qebih bolghanliqi üchün Uyghurlar buninggha qarshi 2009 - yili 7 - ayning 5 - küni ürümchide namayish élip barghan idi. Biraq, namayishtin kéyin xitay hökümiti Uyghurlarni basturushni téximu kücheytiwetti. Uyghurlar xitaylar teripidin qattiq zulumgha uchrawatqan millet. Béyjing qattiq basturush élip barghanliqtin yéqindin buyan bu rayonda birer weqe körülmidi” dégen.

Xewerde:“Uyghur aptonom rayonidiki bir qisim Uyghurlar xitay zulumidin qéchip qirghizistan'gha oxshash ottura asiya ellirige köchüp kelgen bolsimu, lékin xitay hökümiti bu Uyghurlarning herikitini közitish we kontrol qilish meqsitide ottura asiyadiki döletlerge iqtisadiy yardem bérip kelgen idi. Biraq, bu yil 4 - ayda qazaqistanda xitay köchmenlirige qarshi namayish yüz berdi. Mana emdilikte bolsa xitay elchixanisi hujumgha uchridi. Eger, otttura asiyaning weziyiti keskinlishidighan bolsa xitayning "bir belwagh bir yol "siyasiti belkim öz izidila toxtap qilishi mumkin” déyilgen.

“Yomi'uri shimbun” gézitining bu heqtiki xewiride bolsa:“2002 - Yili 6 - aydimu bishkekte bir xitay diplomati ikki neper qirghizistanliq teripidin étip öltürülgen bolup weqening tekshürüsh netijisige qarighanda, weqe sadir qilghuchilar chet'eldiki Uyghur musteqilliqi teshkilatlirining belgilik iqtisadiy yardimi bilen heriket élip barghan” déyilgen.

Xitayda chiqidighan én'gliz tilidiki “Yer shari waqti” gézitining 31 - awghustiki bu heqtiki xewiride, hazirghiche chet'elerdiki xitay elchixanilirining hujumgha uchrash ehwali toghrisida qisqiche uchur bérilgen bolup, uningda:“1999 - Yili 5 - may küni bélgradtiki xitay elchixanisi shimaliy atlantik ehdi teshkilatining bomba hujumigha uchrap üch kishi qaza qilghan. 2009 - Yili 6 - iyun miyunxindiki xitay konsulxanisi gumanliq kishiler teripidin bénzinliq bombining hujumigha, 2011 - yili 15 - dékabirda los anjilistiki xitay konsulxanisi diplomati amérika puqraliqidiki xitay teripidin qoralliq hujumgha, 2014 - yili1 - yanwar sanfiransiskodiki xitay konsulxana diplomati amérika puqraliqidiki xitayning ot hujumigha uchrighan. 2015 - Yili somaliydiki xitay elchixanisi etrapidiki méhmanxanida yüz bergen adem bomba weqeside bir xitay saqchi ofétisiri ölüp, üch neper elchixana xadimi yarilan'ghan” déyilgen.

Én'gliz tilidiki “Yer shari waqit” gézitining bu heqtiki xewiride, bishkektiki xitay elchixanisining hujumgha uchrash weqesi bu yerde yüz bergen tunji qétimliq xitay diplomatlirigha qaritilghan heriket emeslikini alahide eskertip:“ 2002 - Yili xitay diplomati wang jiyenping aptomobili ichide Uyghur bölgünchiliri teripidin étip öltürülgen idi” déyilgen.

Xewerde körsitilishiche, 1995 - yilidin 1998 - yilighiche qazaqistandiki xitay elchixanisida bash elchilik wezipisi ötigen sabiq bash elchi yaw péyshingning bildürüshiche, bishekte bu qétimqi weqe yüz bergendin kéyin, qirghizistan terep bilen xitay, xitay diplomatlirining bixeterlikini qoghdash toghrisida köp tereplimilik kélishimlerni imzalighan.

Xewerde déyilishiche, xitaydiki térror mutexessisi li wéy “Yer shari waqit” géziti muxbirining ziyaritini qobul qilghanda weqe heqqide toxtilip:“Bu qétimqi weqe sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatining tarmaq teshkilati bolghan türkistan islam partiyesining chet'elde élip barghan tunji qétimliq xitay elchixanisigha qaratqan aptomobilliq hujumi” dégen.

Xitay térror mutexessisi li wéy sözide yene, shangxey hemkarliqigha eza döletler ichide qirghizistanning térrorluq heriketlerge qarshi turush küchining yiterlik emeslikini tekitlesh bilen birge, qirghizistanda qirghizistan islam herikiti we jundal hilafe qatarliq yerlik teshkilatlar bilen birge elqa'ide we islam döliti teshkilatining ezaliriningmu barliqini ilgiri sürgen.

“Yomi'uri” gézitining xewiride, xitayning metbu'atliridin élin'ghan bezi uchurlarghimu orun bérilgen bolup, uningda :“Shinxu'a agéntliqining bu heqtiki uchurida weqede bir adem ölüp, besh adem yarilan'ghanliqini we xitay tashqiy ishlar ministirliqining bayanatchisi xu'a chünying weqeni eyiblep xitay dölitini térrorning qurbani dep teriplep, bu rayonda we xitayda térrorluqqa qarshi qattiq heriket élip baridighanliqi toghrisida bayanat bergenliki” ni körsetken.

“Nippon kézay” gézitining bu heqtiki xewiride:“Rusiye taratqulirining xewirige qarighanda, bishkektiki xitay elchixanisigha qilin'ghan aptomobil hujumdin kéyin, xitay tashqi ishlar bayanatchisi xu'a chünying shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletlerni bu rayondiki térrorluq heriketlerge zerbe bérishke chaqirghan” dégen.

Xitay tashqi ishlar bayanatchisi xu'a chünying sözide yene:“Xangjuda échilidighan sana'etleshken 20 dölet yighinining bixeterlik we qoghdash xizmetlirining nahayiti puxta ishliniwatqanliqini shundaqla özining yighinning bixeter échilishigha ishench qilidighanliqini bildürgen.”

Ziyaritimizni qobul qilghan yaponiye Uyghur jem'iyitining re'isi ilham mahmut yaponiye metbu'atliridiki bu heqtiki inkaslargha bolghan özining qarashlirini bayan qildi.

Axirida, ziyaritimizni qobul qilghan yaponiye Uyghur birliki teshkilatining re'isi turmuhemmet hashim yaponiye téléwiziye qanallirining bu heqtiki xewiri heqqide toxtaldi.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.