Béyjingdiki gherb diplomatlirining chén chüen'go bilen körüshüshni telep qilishi xitayni qattiq bi'aram qildi
2018.11.16
15 Gherb dölitining béyjingda turushluq bash elchilirining Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chüen'gogha birleshme mektup teyyarlap, uning bilen Uyghur weziyitini yüzturane sözlishishni telep qilishi xitay hökümitini qattiq bi'aram qilghan. Amérika simliq xewerler tori, yeni s n n ning xewer qilishiche, xitay tashqi ishlar ministirliqi peyshenbe küni gherb diplomatlirining mektubigha shiddetlik inkas qayturghan.
Roytérs agéntliqi charshenbe küni bu mektupni yézishqa kanadaning yétekchilik qilghanliqi, firansiye, daniye, awstraliye, shiwétsiye, en'gliye, shwétsariye, norwégiye, istoniye, finlandiye, daniye qatarliq 15 gherb dölitining béyjingdiki bash elchilirining imza qoyghanliqini bildürgen. Xewerde bayan qilinishiche, bu mektup biwasite chén chüen'gogha yézilghanliqi, uning bir nusxisining xitay tashqi ishlar ministirliqi, j x ministirliqi we kompartiye merkizi komitétining xelq'ara alaqe bölümige ewetilmekchi iken.
Bu mektup xelq'aradiki pa'aliyetchiler, akadémikler, b d t kishilik hoquq kéngishi we gherb elliri xitayni Uyghur diyaridiki “Qayta terbiyilesh lagérliri” ni derhal taqashqa, uninggha qamalghan bir milyondek Uyghurni qoyup bérishke chaqirip, Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikige qatnashqan emeldarlarni jawabkarliqqa tartish heqqide qattiq bésim ishlitiwatqan bir mezgilde otturigha chiqqan.
S n n ning xewer qilishiche, xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi xu'a chünying peyshenbe küni muxbirlarning bu heqtiki so'aligha jawab bérip, chet'el diplomatlirining xitayning ichki ishlirigha arilishishning ornigha “Ijabiy rol” oynishi kéreklikini tekitligen. Xu'a chünying “Ular (diplomatlar) ning néme üchün shinjang weziyitidin endishe qilidighanliqini bilmidim. Ular néme üchün xitaygha bésim peyda qilidighan bundaq teleplerni otturigha qoyidu. Méningche, bu xil heriket intayin orunsiz” dégen.
Xu'a chünying chet'el diplomatlirining bu telipining némishqa xitaygha bésim bolidighanliqini chüshendürmigen. Emma kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, chet'el diplomatlirining chén chüen'go bilen sözlishishni telep qilishi Uyghur rayonida yüz bériwatqan ishlarda uning biwasite jawabkarliqi bar dégen signalni béridiken.
Merkizi nyu-yorktiki “Kishilik hoquq közitish teshkilati” asiya bölümining diréktori sofiye richardson mundaq deydu: “Elchixanilarning xitay hökümet da'irilirige yazghan mektubining diqqet qilarliq nuqtisi shuki, bu xet xitay merkizi hökümitige emes, belki biwasite shinjang da'irilirige yézilghan. Bu xil usul nahayiti az körülidighan hadise. Méningche, diplomatlar bu arqiliq mundaq bir nuqtini ipadilimekchi bolghan: yeni shinjangda néme ishlarning yüz bériwatqanliqidiki biwasite jawabkarliq del bu kishilerde démekchi bolghan.”
Bu gherb döletlirining tunji qétim Uyghur mesiliside ortaq heriket qilishi emes. Bu döletler tunji qétim 2016-yili b d t kishilik hoquq kéngishide ortaq bayanat élan qilip, xitayning Uyghur rayonidiki siyasitini tenqid qilghan idi. Sofiye richardsonning tekitlishiche, chet'el hökümetlirining ortaq heriket qilishi xitayning Uyghur rayonidiki siyasitini özgertishte ünümlük rol oynaydiken.
U mundaq dédi: “Biz buningdek ortaq heriketni 2016-yili 3-ayda b d t kishilik hoquq kéngishide ortaq xitabname élan qilin'ghanda körgen iduq. Shu qétimqi ortaq xitabnamide keng kölemlik kishilik hoquq depsendichilikige xatime bérilish telep qilin'ghan idi. Biz bu qétimqi ortaq mektubtin ilhamlanduq. Eger xelq'ara jem'iyet awazini birdek chiqarsa buning béyjingning siyasitini özgertishte téximu ünümlük rol oynaydighanliqigha ishinimiz.”
Mektupning chén chüen'gogha ewetilgen yaki ewetilmigenliki we yaki uning mezmunida herqandaq bir özgirish bolghan-bolmighanliqi melum emes. Roytérs agéntliqining ashkarilishiche, mektupta “Biz shinjang Uyghur aptonom rayonidiki az sanliq milletlerge qiliniwatqan mu'amilige, bolupmu Uyghur xelqige qiliniwatqan mu'amilige da'ir xewerlerdin qattiq bi'aram bolmaqtimiz,” déyilgen.
15 Dölet elchilirining chén chüen'go bilen körüshüp, Uyghur weziyitini muzakire qilish telipining emelge éshish-ashmasliqi téxiche melum emes. Ispaniyelik sabiq diplomat, kishilik hoquq pa'aliyetchisi ju'an menu'él nadal lapazning qarishiche, bu telepning xitayni bi'aram qilishi tebi'iy ehwal iken. U mundaq deydu: “Yawropa döletlirining bu mesilige köngül bölüshidin xushal boldum. Buning ichide bizning ispaniyening bar-yoqluqini bilmeymen, emma xelq'ara jama'etning shinjangdiki Uyghurlar duch kéliwatqan weziyetke jiddiy köngül bölüshi méni xushal qildi. Bu döletlerning mektup yézishi yaxshi bir bashlinish. Lékin yene bir tereptin uning xitayni bi'aram qilidighanliqi chüshinishlik.”
Ju'an menu'él nadal lapazning qarishiche, xitaygha téximu qattiq bésim ishlitish toghra bolsimu, lékin u xitayni bunchilik bésimlargha téz pükidu, dep qarimaydiken. Ispaniyelik mezkur sabiq diplomat peyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda yene mundaq dédi: “Men bezi döletlerning téximu köp bésim ishlitishini memnuniyet bilen qarshi alimen. Bu ijabiy bir yüzlinishtur. Biraq men xitayning bunchilik bésimlar seweblik özining siyasitidin waz kéchidighanliqigha ishenmeymen. Belkim xitay bu bésimlargha qarshi téximu esebiylishishi, téximu qattiq ghezipi qozghilishi mumkin”
Dégendek chet'el diplomatlirining chén chüen'gogha mektup yézip, uning bilen sözlishishni telep qilishi xitay hökümitining nérwisigha tegken. Xu'a chünying muxbirlargha bergen bayanatida chet'el diplomatlirining telipi “Wéna ehdinamisi” gha toghra kelmeydighanliqini tekitligen. U “Bundaq xahish ‛wéna diplomatik munasiwetler ehdinamisi‚ din halqip kétidu. Eger ular yaman gherez, bir tereplimilik qarash yaki junggogha qarshi asassiz höküm bilen bilen yerlik hökümetning ishlirigha arilashsa, biz buninggha qet'iy qarshi turimiz” dégen.
Lékin “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” diki richardsonning qeyt qilishiche, yuqiriqi döletler bu mesilide yolluq bolupla qalmay, ular yene özlirining puqralirini qoghdash mejburiyitini ada qilmaqta iken. U eger xu'a chünying chet'el diplomatlirining chén chüen'go bilen sözlishishini xalimisa, u chaghda xitay hökümiti Uyghur rayonida élip bériwatqan basturushlirigha xatime bérishi kérek iken.
Richardson mundaq deydu: “Eger men xitay tashqi ishla ministirliqining bayanatchisi bilen sözliship qalsam, men shu nuqtilarni tekitleyttim: eger u bu söhbetning ashkara élip bérilishini xalimisa, undaqta, xitay hökümiti bashqa döletlerning puqralirigha parakendichilik sélishni toxtatsun. Eger u shinjangdiki mesililerni sözlishishni xalimisa, undaqta, uning hökümiti ‛siyasiy terbiyilesh lagérliri‚ ni taqisun. Uning hökümiti diniy cheklimilerni bikar qilsun, uning hökümiti kishilerni medeniyet kimliki oxshash bolmighanliqi üchünla ularni yighiwélish lagérlirigha qamashni toxtatsun. Egerde u bu söhbetning bolushini xalimisa, mana bular uning hökümiti qilidighan ishlardur.”
Béyjingdiki gherb diplomatlirining chén chüen'gogha mektup yézishi b d t ning 6 neper mutexessisi shi jinpinggha xet yézip, uning Uyghur rayonida qiliwatqan ishlirining xelq'ara qanunlargha xilapliqini agahlandurghan. 15 Diplomatning birleshme mektubi amérika dölet mejlisining bir qisim ezaliri awam palatasi bilen kéngesh palatasigha “Uyghur kishilik hoquq qanun layihisi” ni sun'ghan mezgilde otturigha chiqti. Roytérs agéntliqining xewiride ashkarilishiche, gherbtiki 15 dölet elchisining chén chüen'gogha yazghan mektubida “Biz weziyetni téximu yaxshi chüshinish üchün siz (chén chüen'go) bilen sizge eng muwapiq bir waqitta körüshüp, bu endishilirimizni muzakire qilishni telep qilimiz,” déyilgen.