Rejep tayyp erdoghan bilen shi jinping uchrishida Uyghur mesilisi küntertipke keldimu?

Türkiye re'isi rejep tayyp erdoghan 14-we 15-may künliri béyjingda chaqirilidighan “Xelq'araliq bir belwagh, bir yol munbiri yighini” gha ishtirak qilish üchün xitaygha yétip bardi.

Yighin'gha rusiye prézidénti wladimir putin, qazaqistan dölet re'isi nursultan nazarbayéw qatarliq 28 dölet rehbiri qatnishidu. Yighin bashlashtin burun türkiye jumhur re'isi rejep tayyp erdoghan xitay dölet re'isi shi jinping bilen uchriship, ikki dölet otturisidiki bezi mesililer toghrisida muzakire élip barghan we “Öz'ara” jinayetchilerni qayturup bérish kélishimi” ge oxshash bir qanche kélishmge qol qoyulghan.

Türkiye dölet re'isi rejep tayyp erdughanning bu qétimqi xitay ziyaritide xitayning türk mallirigha qoyghan tosalghuliri bilen türklerge qoyghan wiza tosalghuliri toghrisida muzakire élip bérilidiken.

Türkiyediki “Star” gézitining 13-may künidiki xewirige asaslan'ghanda türkiye dölet re'isi rejep tayyp erdoghan 5-ayning 14-, 15-künliri béyjingda chaqirilidighan “Xelq'araliq bir belwagh, bir yol munbiri yighini” da asasiy qurulush, qatnash, iqtisadiy hemkarliq, tijaret, sana'et, pul mu'amile, xelqler otturisidiki munasiwetler, muhit we déngizchiliq qatarliq mesililer toghrisida muzakire élip bérilghan.

Rejep tayyp erdoghan bilen birlikte xitaygha ziyaretke barghan iqtisad ministiri nihat zeybekchi ependi muxbirlargha bergen bayanatida, xitay da'irilirining türklerge wiza bérishidiki tosalghular, ikki dölet otturisidiki soda tengpungsizliqi qatarliq mesililer toghrisida muzakire élip baridighanliqini bayan qilghan idi.

Undaqta türkiye-xitay otturisidiki bu asasiy témilardin sirt Uyghur mesilisimu küntertipke keldimu?

Bu heqte köz qarishini igilesh üchün türkiye istratégiyilik chüshenchiler instituti türkiye-xitay munasiwetliri mutexessisi doktor erkin ekrem ependi we istanbul kélishim uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler fakultéti oqutquchisi doktor qutay qaraja ependiler bilen téléfon söhbiti élip barduq.

Doktor qutay qaraja ependi ikki dölet rehberlirining uchrishishida Uyghur mesilisining tilgha élinidighanliqini bayan qildi.

U mundaq dédi: “Men maqalilirimde, doklatlirimda shuni ochuq-ashkara bayan qiliwatimen. Ottura sherqte pelestin-isra'iliye mesilisini hel qilmay turup tinchliq berpa qilghili bolmaydu. Türkiye-xitay munasiwitidimu ikki döletning sherqiy türkistan mesilisige bolghan köz qarishini özgertmey turup, türkiye-xitay munasiwitini tereqqiy qildurghili bolmaydu. Shunga bu qétimqi rejep tayyp erdoghan bilen shi jinping uchrishishida sherqiy türkistan mesilisi tilgha élindi dep oylaymen.”

Doktor erkin ekrem türkiye dölet re'isi rejep tayyp erdoghan bilen xitay dölet re'isi shi jinping otturisidiki uchrishishida Uyghur mesilisining kün tertipke küntertipke kelgenlikini bayan qildi.

Doktor erkin ekrem ependi xitay otturigha qoyghan “Bir belwagh, bir yol” yeni yipek yolini qaytidin janlandurush ish pilanining Uyghurlargha qandaq tesiri bolar? payda élip kélermu? dégen so'alimizgha xitayning hazir Uyghurlargha élip bériwatqan siyasitige qarighanda bu pilanning Uyghurlargha payda élip kelmeydighanliqini ilgiri sürdi.

Doktor erkin ekrem ependi xitay bilen türkiye otturisidiki munasiwette hel qilishqa tégishlik nurghun mesililer barliqini, bu qétimqi uchrishishta bu heqtimu muzakire élip bérilidighanliqini bayan qildi.

Türkiye burundin tartip béshigha kün kelgen Uyghurlar panahliq tilewatqan dölet.

Türkiyening sabiq dölet ministiri bülent arinch ependi 2009-yili 7-ayda ürümchi weqesi toghrisida muxbirlargha bergen bayanatida türkiyede 300 mingdin köp Uyghur barliqini bayan qilghan idi. Türkiyediki Uyghurlar türkiye jumhur re'isi rejep tayyp erdughanning xitay ziyaritini diqqet bilen teqib qilmaqta.

Doktor erkin ekrem ependi xitayning “Bir belwagh, bir yol” pilani emelge ashsa türkiye Uyghur mesilisi ikkinchi we üchinchi qatargha qoyup qoyidighanliqini bayan qildi.

Doktor erkin ekrem ependi bu qétimqi yighinning meqsiti xitay döliti yéngi yipek yolini qurup chiqish pilanigha herqaysi döletlerning qollap quwwetlishini qolgha keltürüsh ikenlikini ilgiri sürdi.

Biz igiligen melumatlargha asaslan'ghanda, türkiyede pa'aliyet élip bériwatqan Uyghur ammiwi teshkilatliri we insan heqliri teshkilatliri türkiye jumhur re'isi rejep tayyp erdoghanni yetküzüp bérish üchün munasiwetlik ministirlirige Uyghurlarning hazirqi weziyitini we Uyghurlarning teleplirini öz ichige alghan yazma doklatini sun'ghan.

Mutexessisler erdoghan bilen shi jinping uchrishishida Uyghur mesilisining choqum küntertipke kelgenlikini emma axbarat wasitiliride yer bérilmigenlikini ilgiri sürmekte.