Erkin aliptékin: siler impériye we dölet qurghan medeniy bir milletning ewladi

Erkin aliptékin ependi rabiye qadir xanim bilen bille

Öz qarashlirini Uyghur jama'iti we qurultay xadimliri bilen ortaqlishishni xalighan 80 yashliq Uyghur siyasiy erbabliridin erkin aliptékin ependi bezi tewsiye hem teshebbuslirini otturigha qoydi.

Uyghur siyasiy zatliridin erkin aliptékin ependi bügün, aldi bilen d u q nizamnamisini kélechektiki “Sherqiy türkistan jumhuriyitining asasiy qanuni” ning négizi haligha keltürüshni teshebbus qildi.

U mundaq dédi: “D u q nizamnamisini peqet özünglarning pozitsiyesini mustehkemlesh üchünla emes, belki xelqimiz arisidiki mepkure birlikini téximu kücheytidighan, chet'elliklerning hésdashliqini qazinidighan, xelqimizni hazirdin démokratik parlamént sistémigha köndürüshni nezerde tutidighan we kélechekte sherqiy türkistan xelqining mustebit bir kommunist tüzümdin démokratik köp partiyelik sistémigha ötüsh jeryanida qobul qilinidighan musteqil sherqiy türkistan jumhuriyitining asasiy qanunining négizini teshkil qilidighan bir nizamname haligha keltürünglar.”

Erkin aliptékin ependi sözide, Uyghur millitining heq - hoquqliri üchün bedel töligen qérindashlirini esla untup qalmasliqnimu tekitlidi: “Öz waqtida chong bedeller tölep mujadile qilghan, türmilerde yétip qiyin - qistaq körüwatqan we bu yolda özining eziz jénini pida qiliwatqan siyasiyonlirimiz, ghazilirimiz we shéhitlirimizni minnet we shükran bilen esleshni hergiz, emma hergiz untup qalmanglar.”

Erkin aliptékin ependi yene, Uyghur weziyiti heqqidimu toxtaldi. U sözide, xitayning wetenperwerlik, milletchilik terghibatlirining barghanséri küchiyishining Uyghur qatarliq étnik milletlerning milliy mewjutluqigha tehditler yaritiwatqanliqini, 2 ming yildin béri qoshna ellerge qarita yolgha qoyup kelgen tajawuzchiliq, milletchilik siyasitining Uyghur élda türkistanda eng qattiq rewishte ijra qiliniwatqanliqini tilgha élip, xitayning milliy siyasitining barghanséri nacharlishishi, Uyghur ilidiki milliy zulumning artip bérishi qatarliq sewebler tüpeyli Uyghurlarning milliy irade we ghayisidin tewrenmeslikini ümid qilip, shularni eskertti: “Eziz wetendashlar, hergiz we hergiz ümidsizlenmenglar. Xitaylar hazir silerni dawamliq rewishte ‛wehshiy, iptida'iy, qalaq, nadan, pétishmas, ighwachi, térrorchi, öz özini bashqurulmaydighan bir millet‚ dégen'ge oxshash teshwiqatlar bilen dunya jama'iti aldida sésitishqa térishiwatidu. Emma siler merkizi asiyada büyük impériye, qudretlik dölet we xaqanliqlarni qurghan medeniy bir milletning ewladi. Ejdadliringlar tarixta büyük medeniyetlerni yaratqan we merkizi asiya xelqlirining medeniyitige ghayet zor hesse qoshqan.”

Erkin aliptékin ependi tarixtin misallar élip shundaq deydu: “9 - Esirde qaraghoja xaqanliqida ikki yil xitay elchisi bolup turghan wang yendi öz eslimiside mundaq yazidu: ‛Uyghur xelqining barliqqa keltürgen medeniyitini, sélin'ghan mukemmel sarayliri, ibadetxaniliri, mektepliri, tam resimliri, yasalghan heykeller, altun we kümüshtin pütülgen zinnet buyumlirini öz közi bilen körmise, yéziq bilen teswirlep bérish mumkin emes. Nahayiti bay bir dölet bolghach, Uyghur xaqanliqida ach - yalingach, bi'ilaj ademler yoq. Tul, yétim we béqimgha mohtaj qérilargha qaraydighan alahide orunlar bar. Bu orunlar döletning himayisi astida. Késellerge qaraydighan tibabetxanilar bar. Késeller bu yerlerde heqsiz dawalinalaydu. Uyghurlar ayallirigha chong hörmet körsitidu....‚ gérman Uyghurshunas alim albért won lekok mundaq yazidu: ‛... Ottura esirde, bir Uyghur déhqini qanuni terminler bilen bir bitim yazalaytti. U chaghdiki bir gérman déhqan bolsa özining isminimu yazalmaytti....‚ firansuz Uyghurshunas alim pa'ul e'ugene pelli'ot mundaq dep yazidu: ‛... Uyghurlarning medeniyiti, merkizi asiyadiki herqaysi xelqlerning medeniyitige ming yildin artuq chong hesse qoshqan. Uyghurlarning 7 - esirde ijad qilghan runik élipbesi peqet türkiy xelqler teripidinla emes, belki mongghullar we manjular teripidinmu ishlitilgen. Chinggiz impiriyesi resmiy yézishmilirini Uyghur yéziqi bilen yürgüzgen.....‚”

Erkin aliptékin ependi shuni eskertti: “Bundaq misallarni köplep keltürüsh mumkin. Démek, siler mana mushundaq bir ejdadning warisliri. Eger siler xitaylarning teshwiqatlirining pütünley yalghan bolghanliqini ispatlaymiz deydighan bolsanglar, chet'elliklerni kimlikinglargha qayil keltürimen deydighan bolsanglar, yashlargha ülge bolimiz deydighan bolsanglar, milliy dewani kücheytimiz we haman bir küni xitay üstidin ghalip kélimiz deydighan bolsanglar, u chaghda nahayiti medeniy, démokratik, bir - biringlarning pikri we hoquqigha hörmet qilidighan, tertiplik, pilanliq, programmiliq we sistémiliq bir muhit ichide pa'aliyet qilidighan dewagerlerge aylinishinglar lazim. Eksiche bolghanda, bu zor medeniyetni silerge amanet qilghan ejdadliringlarning rohini renjitisiler, dunya jama'etchilikining aldida özünglarni reswa qilghan we yashlargha yaman ülge bolghan bolisiler.”

D u q ning sabiq re'isi, Uyghur siyasiy zatliridin erkin aliptékin ependi kishilik we siyasiy exlaq heqqidimu ikki kelime söz bayan qildi: “Biringlarning qolgha keltürgen utuqini ‛hemmimizning utuqi‚ dep bilinglar. Yamanliqqa yaxshiliq bilen jawab bérishke térishinglar. Yükselmek istisenglar, bashqilarni yükseltishke térishinglar. Chünki, bashqilarni yamanlash arqiliq yüksélish mumkin emes. Özünglarni er bilsenglar, bashqisini shir bilinglar. Yükselgenséri kemter bolunglar. ‛men‚ emes, ‛biz‚ dep heriket qilishni ögininglar. Silerge yaxshiliq qilghan ademlerge wapasizliq qilmanglar. Chünki, wapasizliq peqet menpe'etperes insanlarning ishidur.”

Erkin aliptékin ependi öz - ara tenqidni qobul qilish toghrisidimu toxtaldi: “Tatliq sözning hemmisining hesel bolmighanliqini, achchiq sözning hemmisining zeher bolmighanliqini untumanglar. Buning üchün ‛dost yighlitip, düshmen küldürüp sözleydu‚ dégen bir maqal bar. Burun ishlen'gen xatalarni tekrarlimasliq üchün, tejribe bilen bilimni birleshtürüshke térishinglar. Muweppeqiyetlik adem emes, inawetlik adem bolushqa térishinglar. Chünki, dawamliq rewishte muweppeqiyet qazan'ghan ademning közi toymaydu. Emma inawetlik ademler bolsa merd we qoli ochuq bolidu.”