Yawropa ittipaqi: Uyghur we tibetlerning kishilik hoquqtin behrimen bolushini dawamliq tekitleymiz

Yawropa ittipaqi kishilik hoquq doklatida, 2015 - yili xitay kishilik hoquq weziyiti körünerlik nacharliship, xitay pa'aliyetchi adwukatlirining tutqun qilin'ghanliqini, tibet rayonining weziyitide héchqandaq yaxshilinish bolmighanliqini, Uyghur rayonida bolsa xitay hökümiti bilen Uyghurlar otturisidiki toqunush dawamliq kücheygenlikini bildürgen.

Doklatta: “2015 - Yili 8 - aygha qeder 143 neper tibet özini köydürdi. Shuning bilen birge, özini köydürüsh dawamliq jinayetleshtürülüp, )özini köydürgen tibetlerning(a'ile tawabati we mehelle jama'iti kolléktip jazalandi.

Uyghur rayonida Uyghurlar bilen xitay hökümiti otturisidiki toqunush ewjige chiqip, shu yili 100 din artuq adem ölgen., emma xitay hökümiti uchurni kontrol qilip, muxbir, diplomatlarning tekshürüsh élip bérishigha chek qoyghachqa, bu weqelerning heqiqi ehwalini igileshke mumkinchilik bolmidi”déyilgen.

Doklatta qeyt qilishiche, yawropa ittipaqining xitay kishilik hoquq mesilisidiki asasliq nishani xitay hökümiti 1998 - yili imza qoyghan b d t ning “Puqraliq we siyasi heqler ehdinamisi” ni testiqlitish, ottura menzillik nishani xitay asasi qanuni, jinayi ishlar we xitay jinayi ishlar dawa qanunlirini mezkur ehdinamisigha maslashturushken.

Doklatta, yawropa ittipaqining ölüm jazasigha qarshi turidighanliqini eskertip, xitayning dunyada ölüm jazasini eng köp ijra qilidighan dölet ikenliki, emma uning 2015 - yili jinayi ishlar dawa qanunigha tüzütish kirgüzüp, ölüm jazasi bérilidighan jinayetlerni 46 xilgha azaytqanliqini tekitligen. Doklatta yene, pikir erkinliki yawropa ittipaqining eng muhim nishani ikenliki, uning xitayda ammiwi guruhlarni we kishilik hoquq pa'aliyetchilirini qollighandek pikir erkinlikinimu algha süridighanliqini bildürgen.

Shu qatarda yene az sanliq milletlerning, xususen Uyghur we tibetlerning kishilik hoquqini dawamliq algha süridighanliqini tekitlen'gen. Emma yawropadiki bezi pa'aliyetchiler yawropa ittipaqi kishilik hoquqni tekitlisimu, lékin u bu mesilide xitaygha keskin pozitsiye tutmighanliqini ilgiri sürdi. Gérmaniye kishilik hoquq teshkilati - xeter astidiki xelqler jemiyitining asiya ishlar diréktori ulrix déli'usning qarishiche, yawropa ittipaqining “Kishilik hoquqni asasliq mesile qatarigha otturigha qoyghanliqi gumanliq” iken.

Déli'us mundaq deydu: “Ular buni asasliq mesile, désimu, emma men buning asasliq mesile qatarida otturigha qoyulghanliqigha qayil emes. Kishilik hoquq yawropa xelqi üchün muhim mesile. Yawropadiki mutleq köp qisim dökletlerning xelqi tibet we Uyghur weziyitige qiziqidu, dep qaraymen. Emma biz yawropa ittipaqidiki milliy dölet hökümetlirining xaraktérini analiz qilsaq, nurghun döletlerning xitaydiki éghir kishilik hoquq depsendichilikini izchil otturigha qoyghanliqini körüp baqmidi. Biz xitayda yüz bériwatqan xil éghir kishilik hoquq depsendichiliklirini yalghuz az sanliq millet rayonliridila emes, xitayning özide her küni dégüdek körüp turimiz.”

Déli'us ulrix yene, kishilik hoquqning bir resmiyetke aylinip qalghanliqini, bezi döletler kishilik hoquqni tilgha alsimu, emma u héchqachan asasliq mesile emeslikini tekitlidi.

Ulrix déli'us: “Her küni nurghun kishilik hoquq depsendichiliki yüz bérip tursimu, emma yawropa ittipaqi buninggha asasen héchbir waqit kündilik inkas qayturup baqmidi. Ularning kündilik bash qaturudighini xitaydiki iqtisadi pa'aliyet. Eger siz fransiye prézidénti, en'giliye bash ministirining xitay ziyaritini analiz qilsingiz, ularning söhbetliride kishilik hoquqning unchilik muhim rol oynimighanliqini körisiz. Hetta gérmaniye bash ministiri mérkél xitayni ziyaret qilghanda u kishilik hoquq depsendichilikini tilgha aldi, emma kishilik hoquq ularning söhbitide muhim téma emes idi” dep körsetti.

Yawropa ittipaqining doklatida otturigha qoyulghan yene bir mesile, xitayda mehbuslargha ten jazasi bérish mesilisidur. Doklatta qeyt qilishiche, xitay b d t ten jazasini cheklesh komitétigha qanun chiqirish, memuriy edliye we bashqa tedbirlerni qollinip, ten jazasini chekligenlikini bildürgen bolsimu, emma tibet, Uyghur we mongghullarning ten jazasigha uchrighanliqi, tutup turulush jeryanida ölüp ketkenliki, qanunsiz tutqun qilin'ghanliqi we iz déreksiz yoqap ketkenlikige da'ir ishenchlik melumatlar b d t ten jazasini cheklesh komitétigha endishige sélip kelgen.

Emma doklatta yene, yawropa ittipaqining kishilik hoquq mesiliside xitay bilen her xil shekil we derijide dawamliq hemkarlishidighanliqini bildürgen. Yawropa ittipaqining prézidénti tusk we bashqa yawropa emeldarlirining xitay bilen ötküzgen her nöwetlik söhbet, ziyaret yaki uchrishishlirida pikir erkinliki, Uyghur we tibetlerning weziyiti, qanun bilen bashqurush, edliye musteqilliqi, adwukatlarning erkinlikige hörmet qilish qatarliq mesililerni otturigha qoyup kelgenlikini tekitligen.

Emma ulrix dél'i'usning körsitishiche, yawropa ittipaqining kishilik hoquqni yazma doklatida yaki éghizida, dep qoyushi kupaye qilmaydu. U, kishilik hoquq yawropa ittipaqi - xitay yuqiri derijilikler söhbitining küntertipige kirgüzülgende uning ünümlük tesiri bolidighanliqini bildürdi.

Déli'us mundaq deydu: “Eger siz xitaygha bésim ishlitimen désingiz oxshimighan yollarni sinap béqishingiz kérek. Buning bir yoli kishilik hoquqni yuqiri derijilikler söhbitining küntertipige kirgüzüshtur. Eger siz kishilik hoquqni yuqiri derijiliklerning küntertipige kirgüzgendila uning xitay siyasitige me derijide ünümlük tesiri bolidu. Bu arqiliq héch bolmisa xitayning bezi siyasi mehbuslarni qoyup bérishini qolgha keltürüsh mumkin.

Emma siz 4 - yaki 5 - derijilik emeldarini ewetip qoyup, arqidin xelqingizge biz xitay bilen kishilik hoquq mesilisi heqqide nurghun söhbet élip barduq désingiz, buning héchqandaq netijisi bolmaydu.”

Emma yawropa ittipaqi 19 - séntebir b d t da xitay kishilik hoquq xatirisini tenqidligen. Gérmaniyening b d t kishilik hoquq kéngishide turushluq wekili frank jarash 19 - séntebir b d t ning jenwediki binasida ötküzülgen kishilik hoquq yighinida yawropa ittipaqigha wakaliten söz qilip, “Gérmaniye xitay kishilik hoquq weziyitidin, bolupmu shinjang we tibet kishilik hoquq weziyitidin qattiq endishe qiliwatidu. Kishilik hoquqqa keng kölemlik xilapliq qilish netijiside, nurghun adwukatlar, pa'aliyetchiliri we akadémiklar peqet jem'iyettiki ajizlarning heqqini qoghdighanliqi üchün tutqun qilindi. Biz hökümetni barliq kishilik hoquq qodighuchilirini derhal qoyup bérishke chaqirimiz” dégen idi.