Xitay saqchilirining firansiyediki Uyghurlarning shexsiy uchurlirini élishqa urunushi diqqet qozghidi
2018.03.05
Xitayning ötken yildin buyan Uyghur diyaridiki yerlik xelqlerning qan ewrishkisini toplishi, DNA ambiri qurushi, her bir shexs üchün shexsiy salametlik arxipi turghuzushi, Uyghurlarning siyasiy jehettin ishenchlik yaki ishenchsizlikini békitidighan jedwel chiqirishi we bashqa chékidin ashqan bésim siyasetliri xelq'ara kishilik hoquq organlirining diqqitini qozghawatqan bir peytte, amérikida chiqidighan “Tashqi siyaset” zhurnili jüme küni xitay saqchilirining firansiyediki Uyghurlargha biwasite téléfon qilish, wéchat qatarliq xitaydiki uchur alaqe epliri arqiliq uchur yollash, hetta ularning a'ilisidiki ata-ana we uruq-tughqanlirini qiyin qistaqqa élish qatarliq wasitilerni qollinip, ularning shexsiy uchurlirini élishqa urun'ghanliqini xewer qildi.
Xelq'ara metbu'atlarda ghulghula qozghighan bu xewer nöwette xitayning chet'ellerdiki Uyghurlarning shexsiy uchurlirini toplashqa ötkenlikini, shundaqla ularning Uyghurlargha qarita yer shari kölemlik kontrolluq sistémisi shekillendürüshke urunuwatqanliqini yenimu éniq körsitip bermekte.
Bügün radiyomizni yazma uchurlar bilen teminligen firansiyediki bir qisim Uyghurlar, xitay hökümitining pütün dunya miqyasidiki Uyghurlarning shexsiy uchurlirini toplash, ularni türlük usullar bilen kontrol qilishqa urunush herikitining firansiye da'irilirining endishisini qozghawatqanliqini bildürdi. Uchurda déyilishiche, bügün firansiye tashqi ishlar ministirliqi, ichki ishlar ministirliqi we firansiye metbu'atliri özlirining xitay saqchilirining tehditige uchrighanliqini bildürgen bir qisim Uyghurlar bilen alaqileshken. Ular, özlirining “Tashqi siyaset” zhurnilidiki bu xewerni körüp chüchüp ketkenlikini we bu ishni sürüshte qilidighanliqini bildürgen.
Firansiyediki eng chong axbaratlardin “Lé mondé dunya géziti” ning muxbirliri xitay saqchilirining tehditige uchrighan Uyghurlarni ziyaret qilip bu heqte tepsiliy xewer teyyarlimaqta iken.
Firansiyediki oqughuchilar ewetken uchurlargha qarighanda, firansiyede oquwatqan we yaki firansiye puqraliqini élip bolghan Uyghurlardin az dégende 10 nepiri 2017- yilidin buyan xitay saqchilirining tehditlirige uchrap kelgen. Ular ündidar yaki élxet, hetta biwasite téléfon arqiliq firansiyediki bu Uyghurlarni özlirining chet'elde olturaqliship qélish sewebi, olturushluq adrési, mektep yaki xizmet orni hemde néme ish qilidighanliqini éniq melum qilishi, a'ilisidiki kishiler bilen jorisi, perzentliri heqqidiki uchurlarni, xitaydin chiqirilghan kimlik yaki pasport nomuri qatarliqlarni melum qilishqa qistighan. Hetta ularning firansiye pasporti we toy xéti qatarliqlarning köpeytilgen nusxilirini derhal ewetip bérishni telep qilghan iken.
Uyghur diyaridiki siyasiy weziyetning barghanséri ötkürlishishige egiship xitay da'irilirining chektin ashqan tedbirler arqiliq Uyghurlarning uchurlirini arxiplashturush herikitining nöwette hetta chet'ellerdiki Uyghurlarghiche kéngiyiwatqanliqini tekitligen amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi pikir bayan qildi. Uning bildürüshiche, xitay saqchilirining ijtima'iy alaqe wasitiliri, intérnét we téléfon arqiliq chet'ellerdiki Uyghurlargha özining ehwalini eynen melum qilishqa qistishi 2016-yilining axirliri, 2017-yilining bashlirida kücheygen. Ilshat ependi xitayning bu xil tedbirlirining yer shari miqyasida téximu keng we ashkara shekilge kirgenlikini, bu arqiliq xitay da'iriliri Uyghurlarni qattiq kontrol qilishni axirqi meqset qiliwatqanliqini otturigha qoydi.
Merkizi washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi zubeyre xanim, xitayning chet'ellerdimu Uyghurlarning barliq xususiy uchurlirini toplash herikitini élip bérishining muhajirettiki Uyghur jama'iti arisida zor ghulghula qozghawatqanliqini ilgiri sürdi. U, amérika, kanada, yaponiye, yawropa elliride yashawatqan Uyghurlardin bu heqte mezkur organ'gha pikir we shikayet qilghuchilarning köpiyiwatqanliqini tilgha aldi. Zubeyre xanim xitay hakimiyitining sherqiy türkistanni menggülük mustemlikisige aylandurushta her qandaq Uyghurni düshmen köridighanliqini we qattiq kontrol qiliwatqanliqini shundaqla chet'ellerdiki Uyghurlarning iradisini sundurushni közlewatqanliqini otturigha qoydi.
Ötken yilning kéyinki yérimidin bashlap radiyomizgha kelgen inkaslardinmu deslep türkiye, misir we ereb elliridiki Uyghurlarning xitay saqchilirining bu xil tehditlirige yoluqqanliqi melum bolghan bolsa, kéyinche bu tehditning hetta yawropa elliri, amérika, kanada, awstraliye we yaponiye qatarliq ellerde yashawatqan Uyghurlarghiche kéngeygenliki melum bolghan idi.
Nöwette amérikida pa'aliyette boluwatqan dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependimu radiyomiz ziyaritini qobul qilip, xitayning chet'ellerdiki Uyghurlargha sozulghan “Rezil qoli” heqqide inkas qayturdi. U, xitay hökümitining chet'ellerdiki Uyghurlarni nishan'gha élishqa ötkenlikini we buning Uyghur jama'itige melum nisbette rohiy bésim élip kéliwatqan bolsimu, emma yene bir jehettin Uyghurlarni oyghatqanliqini we hoshyarliqini ashurghanliqini bayan qildi.
Dolqun eysa ependi yene firansiyediki Uyghurlarning xitaydin kelgen bu xil bésim we tehditlerni munasiwetlik organ we metbu'atlargha ashkarilighanliqining xitayning bu xil tehditliri shundaqla pilanlirini buzushta ünümlük rol oynighanliqini alqishlidi.