Amérika prézidénti barak obama la'osta jenubiy déngizning igilik hoquq mesilisidiki meydanini tekitlidi

Xitayda ötküzülgen g-20 dölet bashliqliri yighinigha qatnashqan obama qatarliq emeldarlar. 2016-Yili 5-séntebir, xangju.

Amérika prézidénti barak obama xangju shehiridiki g-20 dölet bashliqliri yighinini axirlashturghandin kéyin la'osqa yétip kélip, u yerde sherqiy jenubi asiya döletlirining yighinigha qatnashti.

Xitay jenubiy junggo déngizining tamamini dégüdek özige tewe dep, igilik hoquq mesilisidiki pozitsiyisini qattiqlashturghan bir mezgilde, barak obama la'osta amérikining asiya-tinch okyan rayonidiki mewjutluqi, déngiz yolining ochuq bolushi we kishilik hoquq mesilisi heqqide söz qildi. U sözide, amérikining rayondiki kichik döletlerning menpe'etini qoghdashni dawam qilidighanliqini tekitlidi. Közetküchiler ikki döletning rayonda öz ‏-ara tirkishish weqelirining bundin kéyin téximu köp körülüshi mumkinlikini mölcherlimekte.

Dunya iqtisadining 85 pirsentige wekillik qilidighan 20 döletning rehberliri 4-5-séntebir künliri xitayning xangju shehirige yighilip, iqtisadiy, siyasiy we muhit mesililiri üstide körüshken idi. Bu heqtiki xewerlerdin qarighanda, yighinda soda-tijaret, dunya ékologiyisining bulghinishini tizginlesh, süriye krizisi, panahlan'ghuchilar mesilisi dégen'ge oxshash bir qatar mesililer üstide muzakiriler bolghan. Yighinda yuqiridiki bezi sahelerde bir qatar kélishimler hasil qilin'ghan bolsimu, emma süriye krizisi we süriyelik panahlan'ghuchilar mesilisini hel qilishqa paydiliq bir kélishim tüzülmigen. Xelq'ara kechürüm teshkilatigha oxshash kishilik hoquq organliri bolsa bu ehwalni eyiblep bayanat élan qildi.

Amérika prézidénti barak obama xangjudiki yighinni ayaghlashturupla, sherqiy jenubi asiya döletlirining yighinigha qatnishish üchün la'osqa yétip kelgen. U la'osta, amérikining jenubiy déngizning igilik hoquq mesilisi, asiya döletliride démokratiyini ishqa ashurush qatarliq témilarda muhim söz qilghan. U nutqida, xitayning jenubiy déngizning igilik hoquq mesilisidiki pozitsiyisini isharet qilip turup mundaq dédi: “Herbir döletning igilik hoquqi we térritoriyilik pütünlükige hörmet qilinishi kérek. Herbir döletning chong-kichikliki qandaq bolushidin qet'iynezer hemmisige oxshash mu'amile qilinishi kéreklikige ishinimiz. Biz chong döletlerning kichik döletlerni kontrol qilmasliqi, hemme döletning bir xil qa'idige boysunushi kéreklikige ishinimiz.”

Obama sözide yene, asiya-tinch okyan rayonidiki shériklirini qollashni dawam qilidighanliqini eskertip “Amérikining shérik döletliri shuni éniq bilishi kérekki, silerning xewpsizlikingler bizning bash tartip bolmaydighan burchimizdur. Biz shériklirimizning tüp menpe'etlirini qoghdashqa, déngiz we hawa yollirining ochuq bolushigha we döletler ara tijaretning qanun asasida élip bérilishi, ziddiyetlerning tinchliq bilen hel qilinish mesililiride bir septe turushni dawam qilimiz” dédi. U yene eskertip “Amérika sherqiy we jenubiy déngizning ochuqluqigha kapaletlik qilip, xelq'ara qanunlar asasida u yerlerde seper qilishni we uchushni dawam qilidu hem shundaqla bashqa döletlerningmu shundaq qilishigha yardem qilidu” dédi.

Amérika prézidénti barak obamaning la'osta qilghan sözidiki eng muhim nuqtilarning biri, axbarat-uchur erkinlikige munasiwetlik idi. U bu heqte mundaq dégen : “Erkin axbarat arqiliq kishiler adaletni közitip turalaydu. Erkin intérnét tori arqiliq kishiler idiye almashturalaydu. Musteqil edliye we erkin saylam arqiliq kishiler özi xalighan kishini saylash hoquqigha érishelishi kérek. Bular hemmisi herbir insan érishishi kérek bolghan hoquq. Bir dölette her bir kishi öz ghururi bilen yashash hoquqigha érishkendila andin muqimliq berpa bolidu. Ghurur dégenlik özi xalighanche yashash we ibadet qilish hoquqi dégenlik. Birmadiki musulmanlar özini döletning bir parchisidek hés qilishi, xitaydiki buddistlar we xristi'anlar erkin halda din'gha ishinelishi kérek. Ghurur dégenlik her bir kishi meyli nedin kelgen bolushi, kimni yaxshi körüshi we yaki chirayining qandaq bolushidin qet'iynezer hemmisi qanun aldida oxshash mu'amilige érishish dégenliktur.”

Obama sözi axirida, amérikining kishilik hoquq toghrisida sözleshtin waz kechmeydighanliqini hem démokratiyining asiyadiki ellerde emelge ashidighanliqigha ishinidighanliqini tekitlidi we buninggha yaponiye, jenubiy koréye we teywen qatarliqlarni misal qilip körsetti. U sözining axirida “Biz zorawanliqqa, tehditke uchrimay turup, yoqap kétish xewpi bolmighan asasta bir dölette pikir erkinliki, yighilish-namayish qilish erkinliki, tinchliq bilen jem'iyet qurush erkinliki bolghan teqdirde döletning küchiyidighanliqigha ishinimiz” dégen.

G-20 dölet bashliqliri yighini we shundaqla sherqiy jenubi asiya yighinida bolsun, közetküchilerning eng diqqet qilghini amérika we xitaydin ibaret ikki döletning munasiwetliri boldi. Chünki xangjudiki yighinmu barak obamaning ayropilandin chüshüshi üchün xitay terep yötkilishchan pelempey teminlimigenliktin chiqqan sürkilish bilen bashlan'ghan idi. Bu heqtiki mulahizilerde, hazir amérikining asiya-tinch okyan rayonidiki mewjutluqini tekitlishining xitayni bi'aram qiliwatqanliqi, shunga ikki dölet arisida mushuninggha oxshaydighan ushshaq sürkilishlerning emdi köpiyishi mumkinliki perez qilin'ghan. Wal sitrit zhurnilining éytishiche, amérika prézidénti barak obama jenubiy junggo déngizining tosalghusiz bolushining amérika üchün intayin muhimliqini xangjudiki mezgilidimu qayta-qayta tekitlep, shi jinpingni igilik hoquq mesiliside xelq'ara qanunlar asasida ish qilishqa chaqirghan. Biraq, del shu mezgilde yene filippin da'iriliri xitaygha a'it qazghuchi paraxotlarning jenubiy déngizning sikarboru sho'al dégen rayonida heriket qiliwatqanliqini bayqighan. Filippin da'iriliri xitayning rayondiki 7 sün'iy aral qurulushigha qoshup yene bir aral yasawatqan bolushi mumkinlikidin endishe qilghan. Wal sitrit zhurnilidiki mulahizide éytilishiche, amérika prézidénti buni éniq tekitlep turghan bir shara'itta, xitayning bundaq qilish arqiliq amérikining özining sözide qanchilik turalaydighanliqini sinimaqchi boluwatqanliqini bayan qilghan.

Xitayning bu xildiki heriketliri dunya döletliri, bolupmu asiya-tinch okyan rayonidiki döletler arisida xitayning zoriyishi we uning herbiy tereqqiyati özi ilgiri sürüwatqandek “Özini qoghdash xaraktérlik”mu dégen so'alni peyda qilmaqta. Awstraliye xewerler tori dangliq bir obzorchining sözini neqil keltürüp turup “Xitayning zoriyishini emdi dostane dep qarashqa bolmaydu” dep yazghan. Uningda éytilishiche, obzorchi frenk ching xitayning zoriyishining tinchliqperwer emeslikini, uning dunyaning merkizide bolush oy-pikrining ezeldin béri mewjut bolup kelgenlikini ilgiri sürgen we “Xitay alliqachan buning bésharetlirini bérip boldi” dégen.