Gérmaniye kishilik hoquq komitéti xitayning étirazini ret qildi

Gérmaniyening hakimiyette tesiri küchlük bolghan 6 chong partiyesining bir arigha kélishi we ortaq awaz chiqirishi bilen 9-noyabir gérmaniye parlaméntida ötküzülgen Uyghurlar we Uyghur diyaridiki jaza lagérlirigha béghishlan'ghan mexsus yighinda xitayning kishilik hoquq depsendichiliki qattiq tenqid qilin'ghan idi. Bu yighinda yene yighiwélish lagérlirida zulumgha uchrawatqan Uyghur tutqunlarning paji'eliri misallar bilen otturigha qoyulup, parlamént ezalirining küchlük hésdashliqini qozghidi.

Mezkur yighinni teshkilleshke hesse qatqan yéshillar partiyesining gérmaniye parlaméntidiki ezasi margaréta bawzé xanim bu yighinda qilghan sözide 1 milyondin artuq Uyghurning qolgha élish uqturushi bolmighan, héchqandaq qanuniy resmiyetlerge tayanmighan, a'ilisi we jem'iyet bilen alaqisi pütünley üzüp tashlan'ghan halda jaza lagérlirigha qamalghanliqini bayan qilip, rahile dawuttin tartip hézimghiche bolghan Uyghur tutqunlarning isimlirini sanap ötken idi.

10-Noyabir xitayning bérlindiki bash elchisi naraziliq bayanati élan qilip, Uyghurlar we jaza lagérliri mesilisining gérmaniye parlaméntida muzakirige qoyulushigha “Ikki dölet munasiwetlirige éghir tesir yetküzidu,” dégen. Bérlindiki xitay elchixanisi buning bilenla qalmay, margaréta bawzé qatarliq parlamént ezalirigha téléfon qilip, Uyghurlar mesilisini parlaméntning küntertipidin derhal chiqiriwétishni telep qilghan. 10-Noyabir “Sherqiy türkistan milliy kéngishi” ge qatniship nutuq sözligen margaréta bawzé xanim bu heqte chüshenche bergen idi. 

Dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi perhat muhemmidi bu heqte toxtalghanda gérmaniye parlaménti we kishilik hoquq organlirining Uyghurlar mesilisige resmiy qol tiqqanliqini, xitayning étirazlirining netije yaritalmaydighanliqini ilgiri sürdi.

Gérmaniye axbarat wasitiliridiki uchurlardin qarighanda, gérmaniye fédéral hökümiti kishilik hoquq komitétining mes'uli barbél koflér xanim tünügün xitayning étirazlirini ret qilip bayanat bergen. U sözide gherb qimmet qarishigha ige bolghan, démokratik saylam arqiliq wujudqa chiqqan bir parlaméntning ichki ishlirigha xitayning qopalliq bilen arilashmasliqini telep qilghan. 

“Gérmaniye awazi” ning 15-noyabir barbél kofler xanim bilen élip barghan mexsus söhbitimu mushu témigha béghishlan'ghan. “Koflér: parlaménttiki shinjang munazirisi intayin muhim” namliq bu söhbette tunji bolup otturigha qoyulghan: “Gérmaniye parlaméntida ötküzülgen Uyghur diyaridiki qayta terbiyilesh lagérliri toghrisidiki muhakimige xitay terep qattiq naraziliq bildürdi. Buningdin siz qanchilik heyranliq hés qildingiz?” dégen so'algha barbél koflér xanim mundaq jawab bergen: 

“Bizning xitayning kishilik hoquq siyasitige qarita qilghan tenqidlirimizge xitay terep oxshimighan usullarda qarshiliq bildürdi. Bezide diplomatik usullarni qollandi, bezide biwasite söhbet jeryanida naraziliq bildürdi. Emma méningche, xitayning bu qilmishliri heqiqetenmu yat bir hadise. Parlamént ezasining ishxanisigha biwasite téléfon urup bésim ishletse bolmaydu. Gérmaniye parlamént ezalirining musteqil orni bar. Herqandaq kishining atikarchiliq qilip némini muzakire qilish, némini muzakire qilmasliqni belgilep bérishige ruxset qilinmaydu. Eksiche éytqanda, bizmu bundaq qilalmaymiz. Biz kishilik hoquq teshkilatliridin Uyghurlarning teqdirige munasiwetlik kishini endishige salidighan doklatlarni tapshurup alduq. Bu doklatlargha asaslan'ghanda, Uyghurlar qanunsiz lagérlargha mejburiy toplinip qattiq mu'amile we ten jazalirigha uchrimaqta. Xitay hökümiti qismen lagérlarni ‛qayta terbiyilesh merkizi‚ dep atimaqta, hetta uni ‛kespiy yétishtürüsh merkizi‚ dep perdazlimaqta. Uyghur rayonida xitay da'iriliri kaméralar arqiliq kochilarni nazaret qilmaqta, turalghularni axturmaqta, tor betler, éléktronluq eslihelerni nazaret qilmaqta, d n a ewrishkilirini toplash arqiliq puxralarni teqib astida tutmaqta, buning derijisi misali tépilmaydighan basquchqa yetti. Buning üchünmu fédéral parlaméntning bu xususta munazire élip bérishi intayin muhim idi.”

D u q ning yawropagha mes'ul wekili esqerjan ependi bu xususta toxtalghanda barbél koflér xanimning bayanlirining gérmaniye hökümitige wekillik qilidighanliqini, uning pikirlirining gérmaniye dölitining awazi ikenlikini eskertti.

Gérmaniye fédéral hökümiti kishilik hoquq komitétining mes'uli koflér xanim sözide yene xitayning kishilik hoquq depsendichilikining xitayning özlirining qanunlirighimu xilap ikenlikini, xelq'ara ehdinamilerge xilap ikenlikini, xitayning “Junggoche kishilik hoquq” ni gherb qimmet qarishi asasidiki heqiqiy kishilik hoquqning ornigha dessitishke urunuwatqanliqini, gherb qimmet qarishigha tehdit shekillendürüwatqanliqini, emma buning asan'gha chüshmeydighanliqini tekitlep, “Yiraqni közligende, xitayning ipade erkinliki, étiqad erkinliki qatarliq kishilik hoquqqa qarita yolgha qoyuwatqan qattiq basturush siyasiti emeliyette muqimsizliq yaritidighan asasiy amil” dégenlerni tilgha alghan. 

Myunxéndiki Uyghur jama'et erbabi ablimit tursun ependi gherb démokratik ellirining Uyghurlar mesilisige bolghan jiddiy mu'amilisining Uyghurlargha ümid béghishlawatqanliqini tilgha aldi. 

Uyghurlarning jaza lagérliri mesilisi nöwette xelq'arada jiddiy témilar qataridin orun almaqta. “Gérmaniye awazi” ning 14-noyabirdiki “Shinjang yer sharida eng jiddiy insanperwerlik krizisige duch kelmekte” namliq xewirige asaslan'ghanda, 10-noyabir küni teywenning merkizi teybéyde chaqirilghan “2018-Yilliq oslo erkinlik munbiri” yighinida Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisi nuqtiliq muzakirige qoyulghan.