Gérmaniyening bash elchisi mixa'él kla'us xitayni yene bi'aram qildi

Gérmaniyening xitayda turushluq bash elchisi mixa'él kla'usning bu hepte taratqulargha qilghan sözi xitay da'irilirini yene bir qétim qattiq bi'aram qildi.

Igilinishiche, 27-dékabir küni amérika we gérmaniyening béyjingdiki elchixaniliri 8 yilliq qamaq jazasigha mehkum qilin'ghan xitay kishilik hoquq adwokati wu génni qoyuwétish heqqide birleshme chaqiriq élan qilghan idi. Uningdin bir kün ilgiri, yeni 26-dékabir küni gérmaniyening béyjingdiki bash elchisi mixa'él kla'us taratqulargha söz qilip, xitaydiki barghanséri yamanliship kétiwatqan kishilik hoquq weziyitini tenqid qilghan idi. Buningdin qattiq bi'aram bolghan xitay da'iriliri tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi xu'a chünyingning éghizi arqiliq reddiye qayturup: “Aq-qarini astin-üstün qildi, mes'uliyetsizlik qildi, dégenliri kespiy diplomatqa layiq emes” dégendek qopal ibarilerni ishletken.

“Gérmaniye dolqunliri” radi'osining 28-dékabir “Frankfurt mejmu'esi” gézitidin neqil élip bayan qilishiche, 26-dékabir küni gérmaniyening xitaydiki bash elchisi mixa'él kla'us “Jenubiy xitay etigenlik géziti” ning ziyaritini qobul qilghan. U mundaq dégen: “Xitay terep 2016-yili tüzülgen gérmaniye-xitay tor bixeterliki kéngesh sistémisi berpa qilish mesiliside semimiy bolmidi”. U yene “Xitayda di'alog semimiyiti bolmighach, bu sistémining qurulushi bügün'ge qeder emelge ashmidi,” dégen.

27-Dékabir küni xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi xu'a chünying qattiq teleppuzda reddiye bérip, “Mixa'él kla'usning qarashliri emeliyetke uyghun emes, hetta aq-qarini arilashturuwetken. Dégen sözliri gérmaniyening junggodiki bash elchilik salahiyitige we diplomatiye kespige layiq emes. Biz uning mes'uliyetsiz sözlerni qilmasliqini, junggo-gérmaniye munasiwetlirining tereqqiyati we ikki terepning öz-ara menpe'et hemkarliqini ilgiri süridighan ishlarni köprek qilishini ümid qilimiz,” dégen. Xu'a chünying buning bilenla qalmay “Junggo terep köp qétim gérmaniye terepke wekiller ömiki ewetip, bu mesilini muzakire qilishni teklip qildi. Emma gérmaniye terep bu ishni izchil arqigha sozup keldi. Emdi ular bir örülüpla junggo terepni di'alog semimiyiti yoq dep eyiblimekte. Bu pütünley qa'idisizlik,” dégen.

Gérmaniye bash elchisi mixa'el kla'us közde tutqan “Gérmaniye-xitay tor bixeterliki sistémisi kélishimi” 2016-yili ikki terep hökümetliri teripidin imzalan'ghan bolup, bu kélishimge köre, xitay hökümiti chekligen intérnét w p n qoshumche mulazimétirini eslige keltürüsh yaki muwapiq bir sistéma berpa qilish mesilisi muzakire qilinmaqchi bolghan. Chünki, w p n ning cheklinishi xitaydiki gérmaniye karxanilirining mexpiyetlikni saqlash imkaniyitini yoqqa chiqarghan. Xitay bu sistémini cheklesh arqiliq, chet'el karxanilirining mexpiyetliklirini peqetla xitay intérnét boshluqi sahesidila saqliyalaydighan we tosalghudin halqip pa'aliyet qilishqa mumkinchilik bolmighan derijige chüshürüp qoyghan idi.

“Frankfurt mejmu'esi” gézitining ilgiri sürüshiche, “Dawamliq ijadiyliq bilen di'alog qurushni tekitleydighan, inaqliq we tinchliqqa chaqiriq qilidighan xitay tashqi ishlar bayanatchisining gérmaniye bash elchisini bu qeder qattiq tenqid qilishi” gha gérmaniye-xitay hökümetliri 2016-yili 6-ayda ötküzgen “Tor bixeterliki kélishimi” gha gérmaniye terep emel qilghan bolsimu, xitay terepning emel qilmighanliqi seweb bolghan iken. Chünki bérlin bilen béyjing otturisida tüzülgen bu kélishimde “Herqandaq shekildiki yaman niyetlik xakkérliq heriketliridin saqlinish” teshebbusi orun alghan bolsimu, xitay xakkérlirining hujumliri dawamlishiwergen, hetta téximu kücheygen. Téxi ikki hepte ilgiri gérmaniye asasiy qanunni qoghdash idarisi ochuq melumat élan qilip, “Xitay xakkérlirining gérmaniyening siyasiy, iqtisadiy, téxnika sahelirige bolghan hujumining yéqindin buyan hessilep kücheygenliki” ni élan qilghan. Bu doklatta yene “Linkédin” ge oxshash ijtima'iy taratqulardin paydilinip, xitay terepning gérmaniyening siyasiy we iqtisadiy saheliridiki xadimlirini sétiwélishqa urunush xahishliriningmu kücheygenliki bayan qilin'ghan.

Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilatining re'isi ulrix déliyus ependi bu mesile heqte pikir bayan qilghanda, xitayning heq sözdin we özining jinayetlirining ashkarilinishidin dawamliq bi'aram bolidighanliqini tekitlidi. U mundaq dédi: “Bu mesilining gérmaniye metbu'atliridin yer alghanliqi yaxshi boldi. Bu mesile xitayning mahiyitini ashkarilash rolini öteydu. Mixa'él kla'usning otturigha qoyghanliri gérmaniye-xitay otturisidiki ré'al mesile. Xitay bu heq pikirlerge taqet qilalmay derhal inkas qayturdi hemde gérmaniye bash elchisini eyiblidi. Xitay haman heq geptin we jinayetlirining metbu'atlarda pash qilinishidin shunchilik qorqidu. Xitayda ashkarilashni kütüwatqan nurghunlighan kishilik hoquq depsendichiliki hadisiliri bar. Mesilen, Uyghurlarning bügünki paji'elik weziyiti. Dunyaning héch yéride héch bir millet bu qeder éghir réjim we basturush astida turghan emes. 2017-Yili Uyghurlar üchün qabahetlik bir yil boldi. Dunya üchünmu nomusluq bir yil boldi. Men Uyghurlar mesilisining aldimizdiki yillarda xelq'araning téximu jiddiy diqqitini qozghishini ümid qilimen”.

Fransiyelik xitayshunas proféssor mari holizman xanim bu xususta toxtalghanda, xitay hakimiyitining bügünki heqiqiy qiyapitini dunyagha bildürüshning zörürlükini tilgha aldi. U mundaq dédi: “Biz chet'ellerdiki téximu köp kishilerning nöwettiki ré'alliqni bilishini we uninggha köngül bölüshi ümid qilimiz. Xitay hakimiyiti özining iqtisadiy küchige, diplomatik utuqlirigha, teshwiqat ewzellikige tayinip, kishilik hoquqning esli menisini peqetla xitay hakimiyitining menpe'eti üchün xizmet qilidighan shekilde yasap chiqip, xitayche bir kishilik hoquq uqumini dunyagha téngish üchün tirishchanliq körsitiwatidu. Kishilik hoquqning asasiy prinsiplirida yer alghan söz, metbu'at, étiqad erkinlikining ornigha iqtisadiy menpe'etni dessitish arqiliq peqet xitay üchünla xizmet qilidighan bir idé'ologiyeni bazargha salmaqchi boluwatidu. Bu meqsetke yétish üchün xitay ichide, bolupmu Uyghur, we tibet rayonlirida kishilik hoquqni xalighanche depsende qiliwatidu. Qolini pütün dunyagha uzartiwatidu. Bundaq bir weziyette, herqaysi döletler elchiliri we xadimlirining xitayning mahiyitini échip tashlaydighan pikirlerde bölishi köp ehmiyetlik. Dunya xitayni bilsun we belki barghanséri yaxshi bilishke bashlidi. Buning ijabiy bir netije yaritidighan zamani kélidu.”

Melum bolushiche, mixa'él kla'us 2013-yilidin bashlap gérmaniyening xitaydiki bash elchisi bolup teyinlen'gendin buyan xitayni köp qétim bi'aram qilip kelgen. “Frankfurt mejmu'esi” gézitining bayan qilishiche, u xitaydiki bezi nazuk mesililer heqqide qarashlirini udulla bayan qilip kelgen bolghach, xitay da'irilirini köp qétim narazi qilghan. Mixa'él kla'us pikirlirini da'im dégüdek xongkongda chiqidighan “Jenubiy xitay etigenlik géziti” de ipadilep, xitay xelqiningmu körüshige purset yaritip bergen. U, 2017-yili 10-ayning 15-küni mezkur gézitke qilghan sözide “Xitaydiki tor cheklimisining erkin riqabet we karxanilarning tereqqiyatigha tosalghu bolidighanliqini, xitayni dunyada yétim qalduridighanliqini” tekitligen we bu sözliri bilen xitayni bi'aram qilghan. 2017-Yili 8-ayning 24-küni xitay kishilik hoquq adwokati jang tyenyong sot qilin'ghanda, mixa'él kla'us yene “Bu sot qanun tertiplirige uyghun emes. Jawabkar adwokat telep qilish hoquqigha érishelmigen. Bundaq bir sottin adil höküm chiqirilishi mumkin emes. Uning soti qanun dölitining prinsiplirigha we kishilik heq-hoquqqa hörmet qilin'ghan asasta échilishi kérek,” dep xitay terepni yene narazi qilghan.