Gérmaniye hökümiti ilham toxti ependi we Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitige inkas qayturdi

Xitay hökümiti teripidin ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur ziyaliysi ilham toxti ependi bir yérim yildin béri adwokati we a'ilisi bilen körüshelmey kelmekte. Bu uning türmidiki salametlik ehwali heqqide türmidiki ehwaligha nisbeten jiddiy endishilerni peyda qilghan idi. Gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash guruppisi” derhal bir qanche döletler hökümetlirige mektup yollap ehwalni melum qilghan we bu dölet hökümetliridin ilham toxtini sürüshte qilishni telep qilghan. Gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash guruppisi” bashliqi enwerjan ependining bizge éytishiche, ular bu xétini amérika, yawropa ittipaqi we gérmaniye hökümiti qatarliqlargha ewetken.

Ilham toxti ependi üchün yézilghan bu mektupta ilham toxti ependining eng axirqi qétim 2016-yili 7 ‏-ayda a'ilisi bilen körüshtürülgenliki, shundin béri ötken 18 ay boyiche ilham toxtidin héchqandaq xewer yoqluqi, yuqiridiki döletlerning choqum xitay hökümitige ilham toxti mesiliside bésim ishlitishi kérekliki tekitlen'gen. 

22 ‏-Mart küni-mart küni, gérmaniye bash ministirliq ishxanisi bu chaqiriq mektubigha jawab qayturup gérmaniye hökümitining Uyghurlarning éghirliship méngiwatqan kishilik hoquq weziyitini yéqindin közitiwatqanliqini bildürgen. Gérmaniye bash ministirliq ishxanisining asiya, ottura we yéqin sherq hem latin amérika döletlirige mes'ul bölümi bashliqi jen bittnérning imzasi bilen ewetilgen mektupta yene mundaq déyilgen: “Biz ilgirikige oxshashla proféssor ilham toxtining mesilisini xitay hökümiti bilen bolghan uchrishishlirimizda we xelq'aradiki bashqa uchrishishlirimizda tilgha élishni dawamlashturimiz. 14-Mart küni, jenwediki kishilik hoquq kéngishi yighini jeryanida hökümitimiz teripidin teyyarlan'ghan resmiy doklatta xitay hökümitidin ilham toxtini derhal qoyup bérishni we Uyghur xelqining kishilik hoquqigha hörmet qilishni telep qilduq.”

Enwerjan ependi gérman hökümitining qayturghan inkasini intayin küchlük dep qaraydighanliqini éytti. 

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski ependi gérmaniye hökümitining bu mesilige ehmiyet bérip, yuqiridiki inkasni qayturghanliqini qarshi aldi. U mundaq dédi: “Gérmaniye hökümitining inkasi ularning bu mesilide yawropada bashlamchiliq roli oynawatqanliqining ipadisi. Biz buni qarshi alimiz we buning dawam qilishini ümid qilimiz. Ilham toxti türmide yétiwatqanliqi bir qanche yil boldi. U siyasiy seweb bilen adaletsiz halda türmide yatmaqta. Gérmaniye hökümitining jawabi bir yaqtin ilham toxtining gunahsizliqining yene bir qétim tekitlinishi bolup hésablinidu. Shunga biz gérmaniye hökümitining ilham toxti üchün adalet telep qilip otturigha chiqishini intayin muhim dep qaraymiz we buning köplep bolushi we bashqa démokratik hökümetlerningmu shundaq qilishini arzu qilimiz.” 

Ilham toxtining ehwalidin bashqa, uning ayali güzelnur we baliliri duchar boluwatqan iqtisadiy we rohiy bésimmu mektupta alahide otturigha qoyulghan mesililerning biri. Alahide otturigha qoyulghan. Bu yil 2‏-ayda tonulghan xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi xujya ependi güzelnur xanim bilen körüshüp uning ehwali heqqide radiyomizgha melumat bergen. Mektupta xujya ependining radiyomizgha qilghan sözi neqil élin'ghan. Xujya ependi sözide, ilham toxti tutqun qilin'ghandin buyan güzelnur we balilargha qaritilghan nazaret kücheytilip, bu a'ilige herqandaq bir Uyghurning yéqinlishishqa jür'et qilalmaydighan weziyet shekillen'genlikini, güzelnur we balilarning yégane, yardemsiz qalghanliqini bildürüp, bu ehwalning güzelnur we balilargha éghir rohi bésim keltürgenlikini bildürgen.

Ilham toxtini qollash guruppisi mektubida bu mesilini alahide tilgha élip, yuqiridikilerning hemmisini xitay hökümitining mexsus halda ilham toxtidin öch élish, uni we a'ilisini jismaniy we rohiy jehettin qiynash üchün pilanlap chiqqanliqini éytqan. Enwerjan ependining bildürüshiche, ular emdi gérmaniye bash ministirliqidin qayturulghan bu mektupqa asasen gérmaniye fédéral parlaméntidiki alaqidar orunlarghimu ehwalni inkas qilidighanliqini bildürdi. 

Ilham toxti ependining mesilisi belgilik derijide jama'et pikri qozghighan we u arqa-arqidin bir yürüsh xelq'araliq dangliq mukapatlargha érishken idi. Mesilen, u 2016-yilliq “Martén ennalis mukapati” gha layiq körülgen bolsa, 2017‏-yili xelq'ara libérallar birleshmisining “Erkinlik mukapati” gha, yawropa birlikining kishilik hoquq aliy mukapati bolghan “Waslaw xawél mukapati” gha hemde yene gérmaniyening “Waymar kishilik hoquq mukapati” gha érishti. Yéqinda “Ilham toxtini qollash guruppisi” ilham toxti ependini amérikidiki “Robért kénnédiy kishilik hoquq mukapati” we “Joséf we tobiy gitilér mukapati” qatarliq ikki xelq'araliq mukapatqa namzat körsetti. Hénriy shajéski ependi ilham toxti mesilisini dawamliq kün tertipte tutup turushning intayin muhimliqini bildürdi. U sözide, xitay hökümiti bu mesilini jimjit yoqitish üchün heriket qiliwatqan hem shundaqla uni dunyagha intayin xata teshwiqat qiliwatqan bir peytte, ilham toxti mesilisini dunya jama'etchilikining semige sélish, u öz köz qarashlirini otturigha qoyghanliqi üchünla hökümet teripidin tehdit dep qarilip éghir jazalandurulghanliqini dunya döletlirining semige sélishimiz kérek” dédi. 

Gérmaniye bash ministirliq ishxanisi Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitini yéqindin közitiwatqanliqini bildürgen. Gérmaniyediki “Ilham toxtini qollash guruppisi” bashliqi enwerjan ependining radiyomizgha bildürüshiche, mezkur teshkilat mushu ayning 6-küni gérmaniye bash ministiri an'géla mérkélni öz ichige alghan bir qanche döletning bash ministirliqliri we tashqi ishlar ministirliqlirigha mektup yollap, ularni Uyghurlarning barghanséri éghirlishiwatqan weziyitige hem shundaqla türmidiki Uyghur ziyaliysi ilham toxtining ehwaligha köngül bölüshke chaqirghan.