Ötkür ependining “Iz” namliq shé'iri we hindistan bash ministiri modining ottura asiya istratégiyesi

Sha'ir we yazghuchi merhum abdurehim ötkür. 1948-Yili (orni éniq emes)

20-Esirdiki Uyghur edebiyatining eng körneklik namayendiliridin biri bolghan abduréhim ötkürning “Iz” namliq shé'iri hindistanda baburiylar selteneti yiqilip birqanche esir ötken bügünki künde hindistan bilen orta asiya munasiwetlirige yéngiche ilham we qayta oylinish ata qilmaqta.

Qiziqarliqi shuki, hindistan bash ministiri naréndra modi bu qétimliq qazaqistan ziyaritide Uyghur sha'iri abduréhim ötkürning “Iz” namliq shé'irini özining orta asiya istratégiyesidiki ilham piltisi qilghan.

Modi Uyghur edebiyatida hazirqi zamanning klassik shé'iri dep qaralghan “Iz” ning güzel misralirini oqush arqiliq hindistan yérim arilining orta asiya bilen bolghan tarixiy baghlinishi we medeniyet rishtisini qayta ulash tesewwurini otturigha qoyghan.

Modi qazaqistan ziyariti jeryanida 7-iyul astanadiki nezerbayéf uniwérsitétida nutuq sözligen. Qazaqistan bash ministiri kerim mesimof modigha hemrah bolghan we uning nutqini anglighan.

Hindistan bash ministiri modi öz nutqida hindistan bilen orta asiyaning tarixtin buyan dawamliship kelgen intayin qoyuq siyasiy, iqtisadiy we medeniyet alaqilirini eslige keltürüsh tesewwurini otturigha qoyghan. U nutqining axirida Uyghur sha'iri abduréhim ötkürning “Iz” namliq shé'irini oqush bilen öz sözini yuqiri pellige kötürgen.

Undaqta, hindistan bash ministiri modi astanadiki nutqida néme üchün Uyghur sha'iri abduréhim ötkürning shé'irini oqughan? modining bu shé'irni oqushtiki chiqish nuqtisi we orta asiyadiki chong dölet bolghan qazaqistan'gha bergen signali zadi néme?

Nöwette jorji washin'gton uniwérsitétining tekliplik oqutquchisi, iqtisad penliri boyiche doktor namzati perhat bilgin ependi bu heqte munularni ilgiri süridu:

“Hindistan tarixtin buyan orta asiya bilen siyasiy, iqtisadiy we medeniyet jehette qoyuq munasiwetni saqlap kelgen. Sabiq sowétlar ittipaqi yimirilip, orta asiyadiki eller musteqil bolghandin kéyin xitay, hindistan, iran, türkiye we rusiye qatarliq etraptiki chong döletler arisida orta asiyada tesir da'ire talishish kürishi boldi. Bu jehette xitay hemmidin bekrek küchidi shundaqla özining orta asiyagha bolghan kéngeymichilik qara niyitinimu ashkarilap qoydi. Modining bu qétim qazaqistanda sözligen nutqida Uyghur sha'iri abduréhim ötkürning shé'irini oqushi meyli istratégiye yaki diplomatiye jehettin bolmisun yoshurun qaratmiliqqa ige. Méning hés qilishimche, modi ötkür ependining shé'irini oqush arqiliq hem xitaygha, hem orta asiya xelqige hem qazaqistanning nöwettiki Uyghur bash ministiri kerim mesimofqa yoshurun signal bergen. Bu signal xitaygha nisbeten hindistanning Uyghurlargha hésdashliq qilidighanliqini, orta asiya xelqige nisbeten hindistanning eng ishenchlik qoshna we tarixiy hemrah ikenlikini, kerim mesimofqa nisbeten milliy kimliki we mes'uliyitini eslitishni meqset qilghan.”

Hindistan bash ministiri modining orta asiya istratégiyesige ilham piltisi bolghan Uyghur sha'iri ötkür ependi 20-esirdiki Uyghur edebiyatining eng muhim wekilliridin biri.

Ötkür ependining wapatigha top-toghra 20 yil bolghan bügünki künde uning yalqunluq shé'irliri Uyghurlar wetinidin halqip chiqip yiraqtiki anadolu tupraqlirigha qeder naxsha küylirige tengkesh bolup yangrimaqta.

Ötkür ependi 1940-yillarda “Muzlighan sheher”, “Bahar chillaymen” “Xejle xa'inlar, xejle!” qatarliq bir yürüsh yalqunluq shé'irlarni yazghan. U sunmas qelimi bilen Uyghur xelqi duch kelgen tarixning eng qiyin we eng qabahetlik yillirida özining menggü bir “Erkinlik küychisi” bolup qalidighanliqini jakarlighan.

Ötkür ependining xelqni küreshke, ijatqa we hörlükke ündeydighan yalqunluq shé'irliri, milletning tarix tuyghusini oyghatqan bir yürüsh romanliri shundaqla milliy edebiyat we medeniyet heqqidiki ilmiy emgekliri hélihem Uyghur xelqige ümid, ghurur we ishench béghishlap kelmekte.