Hindistan xitayning Uyghur rayonidiki “Ghazatchi heriketler” ge qarshi istratégiyesini öginishke qiziqidiken

Hindistan bash ministiri naréndra modi hindistan bilen xitay chégra mesilisi toghrisida xitay re'isi shi jinping bilen körüshti. 2015-Yili 14-may, shi'en.

Hindistan ichki ishlar ministiri rajnat singning xitay ziyariti peyshenbe küni bashlan'ghan. Hindistan axbaratining ashkarilishiche, rajnat singning 5 künlük ziyariti xitay bilen bixeterlik hemkarliq munasiwitini kücheytish, chégra halqighan qoral-yaraq qachaqchiliqi we “Ghazatchi heriketler” ge qarshi turush qatarliq mesililerde öz-ara pikir almashturush we hemkarliq élip bérishni nishan qilghan.

Xitayning “Yer shari waqti géziti” ning peyshenbe küni élan qilghan xewiridin qarighanda, hindistan terep xitaydin uning Uyghur aptonom rayonidiki “Ghazatchi heriketler” ge taqabil turush istratégiyesini özliri bilen ortaqlishishni telep qilghan.

Singning ziyariti xitay hökümiti özining térrorluq tehditige duch kéliwatqanliqini ilgiri sürüp, xelq'ara jama'etni sherqiy türkistan islam herikitige qarshi ortaq hemkarliqqa chaqirghan mezgilde élip bérildi.

Ularning konkrét qandaq mesililerde hemkarlishidighanliqi melum emes. Emma analizchilarning körsitishiche, hindistan keshmir mesilisi, dölet ichidiki ghazatchi guruhlarning tehditi, hindi-musulman toqunushi qatarliq xirislargha duch kéliwatqan dölet bolsimu, biraq ularning duch kéliwatqan mesililerning arqa körünüshi perqliq.

Amérikida olturushluq weziyet analizchisi, “Béyjing bahari zhurnili” ning bash muherriri xu ping ependi, ularning bu sahediki öz-ara hemkarliq boshluqi unchilik zor emes, deydu.

Xu ping: “Elwette, térrorluq nisbeten omumlashqan bir hadise. Biz hindistandek döletlerde burunla bezi térrorluq hujumlirining yüz bergenlikini bilimiz. Biraq uningda yüz bergen bu ishlarning arqa körünüshi xitaydin xéli zor perqlinidu. Uningdin bashqa hökümetlerning térrorluq qilmishlirigha tutqan siyasitimu xitaydin perqliq. Ularning bu jehettiki perqini köpchilik hemmisi körüp yételeydu. Shunga, men ularning bu sahediki hemkarliq boshluqi bek chong, dep qarimaymen. Chünki, u ikki döletning arqa körünüshi, ularning térrorluqqa qarshi qollan'ghan emeliy tedbiride zor perq mewjut” dep körsetti.

Xitayning “Ghazatchilar” gha qarshi istratégiyesidiki qandaq konkrét nuqtilar hindistanning qiziqishini qozghighanliqi namelum. Emma xitayning rayondiki istratégiyesi pa'aliyetchiler we kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq tenqidige uchrap kéliwatqanliqi hemmige melum. Ular, xitayning siyasiti Uyghur rayonida kishilik hoquq buzghunchiliqini éghirlashturup, zorawanliq weqelirini kücheytiwetti, dep tenqid qilip keldi.

“Béyjing bahari” zhurnilidiki xu ping ependi xitayning Uyghur rayonidiki siyasiti we pütkül tüzülmiside éghir mesile bar, deydu.

Xu ping: mundaq dédi: “Xitay hökümitining shinjangda yolgha qoyghan tüzülme we siyasitide eslidinla zor mesile bar. Bu nuqta nahayiti roshen. Shuning üchün xitay hökümitige nisbeten bu sahede heqiqiy özgirish élip bérishi eng muhim mesile. Elwette, özgirish élip bérilidighan saheler nahayiti keng. Emma xitay hökümitide özgirish élip baridighan undaq niyet yoq. U özgertish kéreklikini bilidu. Emma özgertmeydu.”

“Yer shari waqti géziti” ning xewiride yene, bezi xitay mutexessislirining Uyghur “Bölgünchiliri” ni keshmir térrorchilirigha baghlaydighanliqini ilgiri sürgen. Xewerde qeyt qilishiche, bu qarashni béyjing uniwérsitétining jenubiy asiya mutexessisi jang jinkuy otturigha qoyghan.

U, “Hindistan keshmirge chégridash Uyghur rayonidiki bölgünchilerning keshmirlik térrorchilar bilen alaqisi bar” dégen bolsimu, biraq bu qarishini ispatlaydighan birer delil otturigha qoymighan.

Xitay ijtima'iy penler akadémiyesi asiya‏-tinch okyan tetqiqat institutining mu'awin bashliqi sün shixey bolsa hindistan hökümitining pakistanda közge körünerlik istixbarati barliqini eskertip, “Éhtimal u, xitayni shinjangdiki térrorluqqa da'ir istixbarat bilen teminliyeleydu” dégen.

Emma “Béyjing bahari” diki xu ping ependi, sh t i h ning sistémiliq bir organ ikenliki gumanliq, dep qaraydighanliqini eskertti. U, Uyghur rayonida yüz bergen zorawanliq weqelirining pakistan, keshmir we dunyaning bashqa jayliridiki térrorluq guruhlar bilen alaqisi barliqini ret qildi.

Xu ping ependining qarishiche, xitay hökümiti chet'el axbaratining Uyghur rayonigha bérip, heqiqiy ehwalni xewer qilishigha yol qoymisa, uning sözi ishenchlik bolmaydighanliqini bildürdi.

U: “Xitay hökümiti erkin ziyaret qilishni qoyup bermigüche, tashqi dunyaning uninggha ishinishi nahayiti qiyin. Shundaq qilghandila kishiler her xil uchurlarni sélishturup, qaysi xewerning toghriliqigha qarar qilidu. Mesilen, bay weqeside xitay hökümiti bir tereplimilik xewer berdi. Biraq bashqa axbaratlarning xususen e a r ning xewiri uning xewirige oxshimaydu. Xitay hökümiti axbaratni qoyuwetmey turup, bashqa döletlerni térrorluqqa qarshi turush mesiliside ‛ikki xil ölchem‚ qollandi, dep waysimasliqi kérek” dep körsetti.

Analizchilarning ilgiri sürüshiche, hindistan bilen xitayni bixeterlik jehettiki hemkarliqni kücheytishke ittiriwatqan yene bir seweb ‏islam döliti-da'ishning tehditiken.

Ikki dölet bu yil öktebirde xitayning kunming shehiride térrorluqqa qarshi birleshme manéwir élip barghan. Bu yil 4‏-noyabir yéngi déhlida 7-nöwetlik térrorluqqa qarshi hemkarliq di'alogi ötküzgen idi.

Lékin analizchilar mezkur ikki dölet arisida bir-birige nisbeten ishench mesilisi barliqini ilgiri sürmekte.

Rajnat sing yéqinqi 10 yildin béri xitayni ziyaret qilghan tunji hindistan ichki ishlar ministiri. U, charshenbe küni hindistan axbaratlirigha bergen bayanatida, xitay ziyaritining ikki dölet otturisidiki “Öz-ara chüshinish we ishenchini chongqurlashturushni ümid qilidighanliqi” bildürgen.