Xitay hindonéziyedin 4 neper Uyghur mehbus bilen hindonéziyelik bir qachqunni almashturushni telep qilghan

Xitay hökümiti hindonéziye türmisidiki 4 neper Uyghur mehbusni, xiyanetchilik bilen eyiblinip xitaygha qéchip ketken bir hindonéziyelik qachqun bilen almashturushni telep qilghan. U qachqun yéqinda shangxeyde qolgha élin'ghan idi.

Samadikun xartono isimlik hindonéziyelik qachqun 2003‏-yili hindonéziye aliy sot mehkimisi teripidin 4 yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. U 1997 we 98‏19-yilliridiki asiya pul-mu'amile krizisida hökümet meblighini qalaymiqan ishlitish bilen eyiblen'gen idi.

Hindonéziye siyasiy, qanun we bixeterlik ministiri luhut panjaytanning peyshenbe küni ashkarilishiche, xitay bilen hindonéziye xartononi hindonéziyege qayturup bérish heqqide söhbet ötküzgen. Yighinda xitay terep xartono bilen 4 neper Uyghur mehbusni almashturushni telep qilghan.

Luhut panjaytan hindonéziyening xitay bilen bu mesile heqqide ayrim sözlishidighanliqini, chünki bu ikkisining ikki xil mesile ikenlikini tekitligen. U, “Biz ulargha éyttuq, bu unchilik asan emes. Chünki, bu ikkisi ikki xil délo” dégen.

Hindonéziye edliye ministiri agong prasétyo bolsa, hindonéziye awam palatasida sözligen sözide, “Xitay hökümiti hindonéziyediki xitay puqrasi Uyghurlarni almashturushni telep qildi” dep körsitip, emma özlirining bu telepni ret qilghanliqini bildürgen.

Hindonéziyening washin'gtonda turushluq elchixanisining axbarat emeldari syuja raja bu heqtiki so'alimizgha jawab bérishni ret qilip, chünki, bu mesile hazir muzakire basquchida turuwatqanliqini, bu ehwalda özining buninggha arilishish hoquqi yoqluqini bildürdi.

Syuja raja: “Buning mumkinchiliki yoq. Chünki, bu hazir muzakire basquchidiki mesile. Eger biz buninggha da'ir uchur bilen teminlisek, biz bashqilarning ishigha arilashqan bolup qalimiz. Shunga, biz uninggha da'ir uchurni bu yerdin teminliyelmeymiz” dédi.

Syuja raja, bu mesilini hindonéziye tashqi ishlar ministirliqigha téléfon qilip sorishimizni yaki alaqidar ministirliqlar bilen alaqe qilishimizni tewsiye qildi. U: “Eger siz bu mesilining tepsilatini bilmekchi bolsingiz, bizning ornimiz uning tepsilatigha da'ir uchur bilen teminleshke muwapiq emes” dep körsetti.

Emma xitayning Uyghur mehbuslarni almashturushni telipi, hindonéziyening ular heqqide ayrim sözlishishni tekitlishi d u q ni bi'aram qildi. D u q ning bash katipi nur memet musabay ependi, hindonéziye da'irilirini xelq'ara qanun'gha emel qilishqa, Uyghur mehbuslarni xitaygha qayturmasliqqa chaqirdi.

Uning körsitishiche, ular xitaygha ötküzüp bérilse, ularning ten jazasigha, uruq-tughqanlirining parakendichilikke uchrash éhtimali zor. U, “Bu 4 Uyghurni qayturush toghra kelse, kelgen dölitige yeni türkiyege qayturushi kérek” deydu.

Nurmemet musabay: “Eger ular qayturulsa, elwette ulargha ten jazasi we heqsiz jazalarning bérilishi muqerrer. Ularning qayturulushi bu yalghuz ularning shexsi hayati emes, bu töteylenning a'ile-tawabi'atighimu xewp kélidu. Chünki, barghandin kéyin xitay ulargha qoshup a'ilisini soraq qilidu. A'ilisi ulargha yardem qilghan chet'elge chiqishigha, dep, nurghun ademni solaydu.

Ikkinchisi, Uyghurgha bir xil qorqutush xaraktérlik rohi bésim bérip, wehime peyda qilish usulini qollinidu. Shuninggha biz hindonéziye hökümiti we bashqa döletlerdin bu tötining xitaygha qayturup bérilmeslikini ötünimiz.

Eger ularning birer gunahi bolsa, hindonéziye özi jazalap, özide ijra qilsa, eger qayturush toghra kelse, qeyerdin kelgen bolsa shu yerge qayturushini iltimas qilimiz.

Hindonéziye hökümiti exmet mahmut, altinji bayram, tüzer abdulbasit, exmet boz'oghlan qatarliq töteylenni “Sherqiy hindonéziye mujahidlar teshkilati ”namliq jihadchilar guruhi bilen alaqisi bar, dep eyibligen.

Jenubiy jakarta rayonluq sot 2015-yili 7‏-ayda u töteylen'ge ayrim-ayrim 6 yilliq qamaq jazasi bérip, 7500 dollar jerimane qoyghan idi.

Hindonéziye hökümiti Uyghur mehbuslirini xartono bilen almashturushni ret qilghan bolsimu, emma xitayning u Uyghurlarni soraq qilishigha yol qoyghan.

Bir hindonéziye hökümet emeldarining bénart xewerler torigha bildürüshiche, xitay xartononi hindonéziyege qayturup bérish bedilige u 4 Uyghurni soraq qilish hoquqigha érishken. U, “Buning ilgiri körülüp baqmighan ehwal”ikenlikini bildürgen.

D u q bash katipi nur memet musabay hindonéziye hökümitining bu qararini tenqidlep, hindonéziyeni ularning qiyin-qistaqqa uchrimasliqigha, mejburiy iqrar qildurulmasliqigha kapaletlik qilishqa chaqirdi.

Nurmemet musabay: “Hazir xitayning peqet Uyghurlar tutulghan döletlerge bérip, ularni soraq qilishi we bezi uchurlarni élishi üchün bezi döletler uninggha ruxset qildi. Mesilen, birinchi bolup amérika xitayning gu'antanamogha qamalghan Uyghurlarni soraq qilishigha ruxset qilghan. Mana buda amérikini ölke qilip hindonéziye berdi.

Emdiki gep, hindonéziye xitaylarning kélip u Uyghurlarni chirayliq, özining eqliy-pikiri bilen jawab bérishige kapaletlik qilamdu yaki ularni qiynap, mejburlap bezi so'allargha maqul dégüzemdu, bu éniq emes.

Eger bu yerde qistash yaki mejburlash xaraktérlik so'al-soraqlar bolsa we hindonéziye buninggha masliship berse, xitay ularni mejburiy iqrar qildurush arqiliq özining meqsiti üchün bezi pakitlarni oydurup chiqirishi mumkin.”

U töteylen 2014‏-yili séntebirde qolgha élin'ghan, emma ularning dölet teweliki talash-tartish qozghighan idi. Uyghur tutqunlar özlirining türk puqrasi ikenlikide ching turghan bolsimu, hindonéziye ularning pasporti saxta ikenlikini ilgiri sürgen.

Türkiyening jakartadiki elchixanisi bolsa, ularning türk puqrasi ikenlikini inkar qilmighan. Türkiyening hindonéziye bash elchisi zekeriye akjam, “Adwokat néme dése shu rast” dégen bolsimu, emma otturigha chüshüp buni delillimigen. Hindonéziyelik adwokat asludin xatjani, Uyghurlarning türk puqrasi ikenlikini bildürgen idi.

Yuqiriqi hindonéziye hökümet emeldari bénart xewerler torigha bildürüshiche, eger hindonéziye u 4 Uyghur mehbusni xitaygha ötküzüp berse, jakarta qattiq xelq'ara bésimgha uchrap kétidiken.

Bu emeldar: “U Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bérish ularni öltürgenlik bilen oxshash. Zor éhtimalliq, xitay hökümiti ularni derhal ölümge mehkum qilishi mumkin” dégen.