Analizchilar: hindonéziyede, xitaylargha qarshi keypiyatqa xitay milletchiliki seweblik

Birnechche kündin buyan, xelq'ara axbarat wasitiliri we ijtima'iy taratqularda hindonéziyede xitay köchmenlirige qarshi keypiyatning küchiyiwatqanliqi heqqidiki xewerler tarqalmaqta. Melum bolushiche, yene bir qétimliq milliy toqunush yüz bérishidin ensirigen hindonéziye da'iriliri hindonéziyediki xitay köchmenlirini hindonéziye tilini ishlitish, hindonéziye qanunigha emel qilish we hindonéziyediki yerlik xelqlerning diniy étiqadi we milliy örp-adetlirige qet'iy hörmet qilish heqqide agahlandurush bergen. Hindonéziyening dölet ehwali we bu yerdiki xitay köchmenlirining qilmishliridin xewerdar bir qisim analizchilarning qarishiche, hindonéziyede xitaylargha qarshi keypiyatning yene küchiyishige yéqindin buyan hindonéziyediki xitay köchmenliride qaytidin bash kötürüwatqan xitay milletchilikining seweb bolghan bolushi mumkin iken.

15-Féwral féysbokta tarqalghan bir sin körünüshide hindonéziye saqchi emeldarining qol astidiki xitay saqchiliridin eger özini hindonéziye puqrasi dep hésablisa xizmet we adettiki alaqide choqum hindonéziye tilini ishlitishni telep qilghan körünüshi ashkarilandi.

Mezkur sin körünüshide hindonéziyelik bir saqchi emeldari özining qol astidikilerge mundaq deydu: “Bu dölettiki kündilik turmush alaqiside emdi xitay tilini ishletmenglar. Chünki xitay tili bashqa döletning tili. Shu sewebtin xitay tilining bu jayda ishlitilishi cheklinidu. Bu jaydiki yerlik milletler arisigha singip ketken xitaylar choqum yerlik xelqning tilini öginishi kérek. Chünki men tekitlimisemmu hazir bu jayda xitaylargha qarshiliq keypiyat barghanche küchiyiwatidu. Buninggha seweb bolghini siler xitaylardiki békiniwélishtin, yerlik qa'ide-tüzüm we örp-adetlerni qobul qilmasliqtin boluwatidu. Shunga men xitaylargha qarshi keypiyatning yenimu küchiyishining aldini élish üchün axirqi qétim shundaq agahlandurimenki, méning xitay tilliq qérindashlirim, men silerdin hindonéziye jumhuriyitide bundin kéyin hergizmu xitay tilini ishletmeslikinglarni, hindonéziye puqrasi bolush salahiyitinglar bilen hindonéziye tilini ishlitishinglarni telep qilimen. Bu döletning qanunigha ri'aye qilinglar. Xitay tili xitay dölitining tili, u peqet ashu dölettila küchke ige, hergizmu bu dölette emes!”

Amérikidiki tunggan pa'aliyetchiliridin jorjiye uniwérsitétning doktor aspiranti sulayman gu ependi özining hindonéziyelik sawaqdashliridin yéqindin buyan hindonéziyede barghanche küchiyiwatqan xitaygha qarshi keypiyat heqqide anglighanlirini bayan qildi.

U mundaq dédi: “Sawaqdashlirimdin anglishimche, 1998-yili hindonéziyede yüz bergen xitaylarni qoghlash weqesidin kéyin, hindonéziye hökümiti hindonéziyediki xitaylarning öz tilida alaqe qilishi we xitay tilliq mekteplerni qurushigha ruxset qilghan bolsimu, emma yéqindin buyan hindonéziyede xitay tilini cheklesh, xitaylargha öchmenlik qilish keypiyati kücheygen.”

Sulayman gu ependi yene hindonéziyede xitaygha qarshi keypiyatning küchiyishidiki sewebler heqqidimu toxtilip mundaq dédi:
“Méningche, hindonéziyede xitaylargha qarshi keypiyatning küchiyishige bir tereptin hindonéziyediki yerlik xelqning ejdadliri xitaydin kelgen xitay puqralirining bu jayning iqtisadiy tereqqiyat we bashqa jehetlerde yerlik xelqlerge menpe'et bermeslikidin kélip chiqqan bolsa, yene bir tereptin, hindonéziyediki xitay köchmenlirining özi bu dölette, yeni bir musulman dölitide yashap turuqluq yenila xitay tili we xitay en'eniwi medeniyitige warisliq qilishta ching turuwélishtek medeniyet békinmichilikining küchlük bolushi seweb bolghan. Téximu éniq qilip éytqanda, yéqinqi yillarda xitayning iqtisadiy tereqqiyatining küchiyishige egiship hindonéziyediki xitay köchmenliri arisida barghanche kücheygen xitay milletchiliki seweb bolghan bolushi mumkin, dep qaraymen. Mana bu nuqtidin hindonéziye hökümet da'iriliri yene bir qétimliq milliy toqunushning aldini élish üchün xitay tilliq hindonéziye puqraliridin hindonéziyening yerlik tilini ishlitish we hindonéziyening qanun-tüzüm, örp-adet, qa'ide-yosunlirigha emel qilishni telep qilishqa mejbur bolghan bolushi mumkin.”

Sulayman gu ependi yene nöwette yawropa, amérika qatarliq gherb döletliridimu oqush, sayahet we bashqa sewebler bilen bu döletlerge chiqqan xitay puqralirini qarshi almaydighan keypiyatning küchiyishidiki bezi amillar heqqide toxtilip ötti. U, mundaq dédi:
“Hazir xitay sayahetchiliri we xitay oqughuchiliri chet'ellerde barghanche qarshi élinmaydighan ehwallar körülüwatidu. Méningche, buninggha yenila yéqinqi yillarda xitaylarda barghanche küchiyiwatqan “Chong xitaychiliq” xahishi seweb boluwatidu, dep qaraymen. Yéqinda amérikidiki xitay oqughuchilar torlarda ‛néme üchün musulman oqughuchilar xitayning chaghinini tebriklimeydu? chaghan xitay dölitining en'eniwi bayrimi. Bundaq bolghan iken, bolupmu xitaydin kelgen musulman oqughuchilarmu xitaylarning medeniyet bayrimi bolghan chaghanni tebriklishi kérek!‚ deydighan munaziriler köpeymekte. Mana mushu misalning özila xitaylardiki chong xitaychiliq xahishini bashqilargha téngish, özi turuwatqan dölet we rayonning medeniyitini yekleshning tipik bir misali déyishke bolidu.”

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependimu ilgiri malayshiyada bir mezgil turghanliqini bildürüp, özining malayshiyadiki mezgilide sherqiy-jenubiy asiya döletliridiki yerlik musulmanlar bilen köchmen xitaylar otturisidiki ziddiyet-toqunushlarning bezilirige shahit bolghanliqini bildürdi.

Ilshat ependining qarishiche, bu döletlerdiki yerlik xelqler bilen xitaydin bu döletlerge kélip yerliship ketken xitaylar otturisida da'im yüz bérip turidighan toqunushlargha köpinche hallarda xitaylardiki til-medeniyet jehettin bu döletlerge singmeslik we xitay milletchiliki qatarliq amillar seweb bolghan iken. U yene nöwette Uyghur diyarida barghanche küchiyiwatqan yerlik Uyghurlar bilen xitay köchmenliri arisidiki ziddiyet-toqunushlar we milliy öchmenlik keypiyatighimu xitay hökümitining Uyghur rayonida yolgha qoyghan milliy basturush siyasitidin bashqa yene xitay köchmenliridiki chong xitaychiliq xahishi, xitaydin bashqa milletler medeniyitini chetke qéqish hetta haqaretleshtek qilmishlarning seweb boluwatqanliqini tekitlidi.