Kanada bash ministiri justin trédu xitaygha ziyaretke baridu

Kanada bash ministiri justin trédu. 2015-Yili 18-noyabir.

Kanada metbu'atlirining melumatlirigha asaslan'ghanda, kanada bash ministiri justin tréduning, bu yil 4-, 5 séntebir künliri xitayda ötküzülidighan sana'etleshken 20 dölet bashliqliri aliy derijilikler uchrishishigha qatnishish üchün 30-awghust küni xitaygha baridighanliqi melum.

Kanadaning döletlik qanili hésablan'ghan CBC téléwiziye qanilining 18-awghust künidiki melumatigha qarighanda, justin trédu, “Bezide egri-toqay diplomatik munasiwetler höküm sürgen bir peytte, dunyaning 2-chong iqtisadiy gewdisi hésablan'ghan xitaygha yéqinlishishqa zémin hazirlash meqsitide” bu ayning axirida xitaygha baridiken.

Xitayda ötküzülidighan sana'etleshken 20 dölet bashliqliri yighinigha qatnishish üchün xitaygha baridighan justin tréduning 30-awghusttin 6-séntebirge qeder xitayning béyjing, shangxey, xongkong, xangju qatarliq chong sheherlirige baridighanliqi melum. Bu, justin tréduning 2015-yilining axirliridin étibaren kanada bash ministirliq wezipisige olturghandin buyan tunji qétim xitaygha ziyaretke bérishi bolup hésablinidu.

CBC Téléwiziye qanilining tor bétide élan qilin'ghan, justin tréduning xitay ziyariti heqqidiki maqalide, justin trédu hökümitining xitay bilen qoyuq soda munasiwiti ornitip, asiya bazarlirigha tézlikte kirish meqsiti bolsimu, emma rayonda saqliniwatqan kishilik hoquq we insan heqliri mesililiri sewebidin, xitaygha diqqet bilen yéqinlishishqa mejbur boluwatqanliqi tekitlen'gen.

Bu yil iyunda kanadagha ziyaretke kelgen xitay tashqi ishlar ministiri wang yi, ottawada ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida, xitay kishilik hoquq mesilisi heqqide so'al sorighan kanadaliq muxbirgha “Tekebburane, mes'uliyetsiz so'al soridi” dep azar bergen, shundaqla “So'aling heqsizliqqa tolup tashqan” dégendek qopal ibarilerni ishlitish bilen dunya axbarat saheside shundaqla ammiwi taratqularda zor ghulghula témisi bolghan idi.

Xitay tashqi ishlar ministiri wang yining muxbirlarni kütüwélish yighinida, xitayning kishilik hoquq xatirisi heqqide adettiki bir so'alni sorighan muxbirgha qarita achchiqlap kétishi we muxbirgha azar bérish weqesi yüz bergendin kéyin, justin trédu hökümiti xitay bilen yéqinlishishta zor bésimgha duch kelgen.

Kanadadiki öktichi partiyeler, kanadada pa'aliyet élip bériwatqan, xitayda insan heqliri künlüki astidiki kishilik hoquq teshkilatliri shundaqla xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq teshkilatlar justin trédu hökümitini, insan heqlirini éghir halda depsende qiliwatqan xitay hökümiti bilen iqtisadiy hemkarliqni yolgha qoyushta soghuqqan bolushqa, kanadaning insan heqliri we kishilik hoquqtin ibaret qimmet qarishini ayaq asti qilmasliqqa chaqirghan. Kanadaliq muxbirgha azar bérish mesilige qarita, justin trédu özining qattiq perishan bolghanliqini ipadilep, xitayning kishilik hoquq mesilisini yaxshilishida ching turidighanliqini bildürgen. U yene kanada metbu'atlirining mexsus ziyaritini qobul qilip, xitay kishilik hoquq mesiliside yaxshilinish bolmay turup, kanadaning xitay bilen erkin soda kélishimi imzalashqa aldirishining hajiti yoq, dégen.

Justin trédu yene, herqandaq bir purset bolghanda, kishilik hoquq mesilisini shundaqla héchqandaq delil-ispat bolmighan shara'it astida jasusluq bilen eyiblinip xitay türmiside yétiwatqan kewin gerrat mesilisinimu otturigha qoyidighanliqini tekitligen idi.

Hazir xitay türmiside yétiwatqan kanada puqrasi peqet kéwin gerratla emes, belki kanadaning Uyghur wetendishi hüsenjan jélilmu 10 yildin buyan xitay türmiside yatmaqta.

Kanada da'iriliri justin tréduning bu qétimliq xitay ziyariti mezgilide hüsenjan jélil mesilisini otturigha qoyidighanliqini axbaratqa ashkarilimighan bolsimu, emma hüsenjan jélilning ayali kamile xanimning radi'omizgha bildürüshiche, kanada tashiqi ishlar ministirliqi hüsenjan jélil mesilisining justin tréduning xitay ziyaritining küntertipidiki mesile ikenlikini bildürgen. Emma biz kamile xanimning yuqirida éytqanlirini öz aldimizgha delilleshke muweppeq bolalmiduq.
Hüsenjan jélil mesilisi heqqide pikir bayan qilghan, hazir kanadada yashawatqan Uyghur sha'iri exmetjan osman, eger Uyghur teshkilatliri hüsenjan jélil mesilisini izchil tekitlimigen ehwal astida, bu mesilining kanadada untulghan bir mesile bolup qalidighanliqini tekitlidi.

Kanadadiki siyasiy közetchi memet toxti kewin gerrat mesilisi otturigha qoyulghan iken, tebi'iy halda hüsenjan jélil mesilisiningmu otturigha chiqidighanliqigha ümidwar qaraydighanliqini bildürdi.

Hazir kanadada yashawatqan siyasiy mulahizichi kamil tursun ependining qarishiche, bir kanada puqrasining 10 yildin buyan xitay türmiside yétishi kanadaning ar-nomusi mesilisi iken.

Kanadaning Uyghur puqrasi hüsenjan jélil 2006-yili özbékistan da'iriliri teripidin tashkent shehiride qolgha élinip, xitaygha ötküzüp bérilgen idi. Yéqinda uning xitay da'iriliri teripidin, Uyghur diyaridiki herqaysi türmilerge we nahiyelerge élip bérilip, “Qilghan-etkenlirige towa qilish liksiyesi” sözleshke mejburlan'ghanliqi ashkarilan'ghan.

Ata-bala trédular we xitay

Yéqinda kanada terep yene, jenubiy déngiz mesiliside xitayni xelq'araliq qanunlargha ri'aye qilishqa chaqirip, béyjingning achchiqini keltürüp qoyghan.

CBC Téléwiziye qanilining tor bétide élan qilin'ghan justin tréduning xitay ziyariti heqqidiki maqalide, meyli qandaq bolushidin qet'iynezer xitay izchil halda trédu bashchiliqidiki libérallardin yenila nahayiti zor ümidlerni kütidighanliqi otturigha qoyulghan.

Mulahize qilinishiche, xitay terep, libéral partiyedin bolghan justin tréduning dadisi péri tréduni kanada-xitay munasiwetlirige ul salghan, shundaqla xitayning gherb dunyasi bilen diplomatik munasiwet ornitishigha yol achqan tarixi shexs, dep qaraydiken.

Yéngila hakimiyet béshigha chiqqan justin trédu, ötken yili noyabir, türkiyede ötküzülgen sana'etleshken 20 dölet aliy derijilikler uchrishishigha qatnishish üchün türkiyening antaliye shehirige bérip, xitay re'isi shi jinping bilen körüshken.

Melum bolushiche, shi jinping justin tréduning dadisi péri trédugha nahayiti yuqiri baha bérip, “Kanada-xitay diplomatik munasiwetlirige ul salghan tarixi shexs, xitay xelqining yaxshi dosti” dep maxtighan. Aridin 40 nechche yil ötken bügünki künde péri tréduning oghli justin tréduning kanadada qayta hakimiyet béshigha chiqishini “Tarixta kem uchraydighan weqe” dégen.

Bu yil iyunda ottawada ziyarette bolghan xitay tashqi ishlar ministiri wang yimu, libéral partiyedin bolghan jén kréti'en bilen pa'ul martén hakimiyet béshigha chiqqan mezgillerdiki kanada‏-xitay munasiwetlirini alahide tilgha alghan bolsimu, emma stéwin xarpér bashchiliqidiki konsérwatip partiye hakimiyet yürgüzgen mezgillerdiki kanada-xitay munasiwetliri heqqide toxtalmighan.

Kanadada stéwén xarpér dewri

2006-Yilidin étibaren hakimiyet yürgüzgen, stéwén xarpér hökümiti, xitaygha nisbeten soghuq halette yéqinlashqan bolup, bu mezgillerde, stéwén xarpér, “Men kanadaning insan heqliri we kishilik hoquqtin ibaret qimmet qarishini dollargha tégishmeymen” dégen sözliri bilen kanadaliqlarning qelbini utqan idi. Emma uzun ötmey xarpér bashchiliqidiki konsérwatiplar hökümiti yenila xitay bilen küchlük we yéqin soda munasiwet tarixini bashlighan.
2014‏-Yilining axirlirida stéwén xarpér xitayning ichkiri ölkiliridiki téz tereqqiy qiliwatqan bezi rayonlirida yéngi soda merkezlirini qurup ishxanilar achti. U yene xitay kanada soda munasiwetliri arqiliq yérim milyon kishini qayta ishqa orunlishish imkaniyitige ige qilghanliqini élan qilghan idi.

Bir nechche kün ilgiri özining xitay ziyariti heqqide toxtalghan justin trédu, meqsitining turghun we astilash halitide turuwatqan kanadaning iqtisadiy we tijariy ishliri üchün yéngi bir yol izdesh ikenlikini bildürgen.
Bu qétim xitayda ötküzülidighan sana'etleshken 20 dölet aliy derijilikler uchrishishining asasiy muzakire témisining, dunya iqtisadini yükseldürüsh, shundaqla meblegh sélish pursetlirini yuqiri kötürüsh yollirini izdesh we dunya iqtisadiy sistémisini küchlendürüsh bolidighanliqi melum.

Yuqiridiki ulinishtin bu programmining tepsilatini anglighaysiler.