Norwigiye tinchliq qurulushi tetqiqat merkizi maqalisi “Islam we shinjangdiki muqimsizliq”

11 - Sintebir weqesidin kéyinki dunya weziyitining özgirishige egiship, xitay hökümitimu térrorluqqa, diniy radikalliqqa qarshi turush herikitini qozghap Uyghurlarning herqandaq shekildiki naraziliq herikitini térrorluq, diniy radikalliq nami astida bir terep qilip keldi we bu herikitini yéqinqi yillardin buyan téximu kücheytti.

Xelq'aradiki közetküchiler hazir Uyghur élidiki diniy radikalliq mesilisi we uning yüz bériwatqan weqeler bilen zadi qanchilik munasiwiti barliqini közetmekte. Yéqinda, norwigiyidiki “Ténchliq qurulushi tetqiqat merkizi” bu heqte bir doklat élan qilip, yuqiridiki mesile üstide pikir yürgüzgen.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, norwigiyidiki tinchliq qurulushi tetqiqat merkizi teripidin élan qilin'ghan doklatning ismi “Islam we shinjangdiki muqimsizliq” bolup, doklatning kirish qismida bu doklatning néme üchün teyyarlan'ghanliqi heqqide qisiqiche chüshendürüsh bérip ötülgen. Uningda, xitay hökümitining yéqinqi yillardin buyan Uyghur élida sadir bolghan we yaki künming weqesige oxshash xitay ölkiliride yüz bergen Uyghurlargha chétishliq weqelerni diniy radikalliqqa we xelq'aradiki jihat teshkilatlirigha baghlap chüshendürüwatqanliqi, emma yene nurghun közetküchilerning, kishilik hoquq organlirining bolsa xitay hökümiti ilgiri sürgen bu eyibleshlerni ret qilidighanliqi, shunga bu doklat arqiliq ikki xil oxshimaydighan köz qarashlarni sélishturup chiqishni meqset qilghanliqi yézilghan.

Doklatta aldi bilen, xitay hökümitining Uyghur élidiki hazirqi siyasetlirini chüshinish üchün Uyghur élining qisqiche tarixi, Uyghur élida qurulghan ikki jumhuriyet, Uyghurlarning milliy we diniy kimlikliri heqqide tepsili melumatlar bérilgen. Uningda xitay hökümitining tarixida ikki qétim musteqil jumhuriyet qurghan Uyghurlarni 1949 - yili resmiy halda ilkige ötküzüwalghandin kéyin rayon'gha pilanliq köchmen yötkesh siyasiti arqiliq xitay köchmenlirining nisbitini eslidiki 5 pirsentin hazirqi 41 pirsentke yetküzgenlikini, Uyghur élining barliq chégrasini ishlepchiqirish - qurulush armiyisi bilen qorshap chiqqanliqini bayan qilghan. Andin 1990 - yillarda sowét ittipaqi yimirilip, Uyghurlarning hem qoshna, hem qérindashliri bolghan qazaq, qirghiz, özbékler musteqil bolup jumhuriyet qurghandin kéyin, xitay hökümitining derhal Uyghurlarningmu musteqil bolush arzusining aldini élish üchün hazirqi “Shangxey hemkarliq teshkilati” ni qurup chiqqanliqini bayan qilghan.

Doklatta mundaq déyilgen : Uyghurlarda xitaydin bölünüp chiqip musteqil bolush idiyisini qollaydighan ademning qanchilik ikenliki éniq emes. Emma bu yerde éniq bolghan bir nerse, Uyghurlar xitay hökümitining özliri üstidin yürgüzüwatqan siyasetliridin intayin narazi. Mesilen, pilanliq tughut siyasiti, ana tilni cheklesh, diniy we milliy pa'aliyetlerni cheklesh, diniy lidirlarni we shundaqla Uyghurlar üchün sözligen kishilerni qolgha élish qatarliqlar hemmisi xelqni intayin narazi qilmaqta.

Mezkur organ xitay hökümitining yuqiriqidek mushundaq siyasetliri tüpeylidin Uyghur élida nurghun naraziliq heriketlirining meydan'gha kelgenlikini tilgha élip, buninggha 2009 - yili ürümchi weqesi, 1997 - yilidiki ghulja weqesi we 1990 - yilidiki barin weqelirini asasliq misal qilip körsetken.

Doklatta xitay hökümitining 2001 - yilidiki 11 - sintebir weqesidin kéyin Uyghur élida yüz bériwatqan weqelerge bergen éniqlimisidiki özgirishke alahide diqqet qilish kérekliki eskertilgen. Uningda éytilishiche, xitay hökümiti 11 - sintebir weqesidin ilgiri yüz bergen heriketlerni köpinche hallarda “Eksil'inqilabi” heriket dep atighan we uni bir uchum lükchekler yaki jem'iyet dashqalliri sadir qilghan, dep chüshendürgen. Xitay da'iriliri barin weqesidin kéyin Uyghur élida dinni kontrol astigha élishni bashlap, imamlarni qolgha élip, diniy kurslarni taqap, din'gha zerbe bérishni bashlighan bolsimu, emma uni héchqachan resmiy bayanatliride yuqiridikidek weqelerge baha bérishte ishletmigen. Biraq, 2001 - yilidiki sintebir weqesidin kéyin bolsa ular derhal hikayisini özgertip, xitayningmu térrorluqning qurbani ikenlikini, Uyghur élida yüz bériwatqan weqelerni “Sherqiy türkistan islam herikiti” deydighan bir teshkilatning peyda qiliwatqanliqini, bu teshkilatning lidirining bin ladin bilen alaqisi barliqini ilgiri sürgenlikini bayan qilishqa bashlighan. Doklatta bu heqte “Xitay hökümitining bu hikayisi gerche bir qisim özini térrorluq mutexesissi dewalghan bir qisim organ yaki shexslerning qollishigha érishken bolsimu, emma nurghun közetküchiler uninggha guman bilen qaraydu. Chünki bu teshkilat heqqide xitay hökümiti temin qilghandin bashqa héchqandaq musteqil uchur yoq, dep bayan qilin'ghan we mundaq déyilgen:

- Bir qisim pakitlar 2001 - yili heqiqeten sherqiy türkistan islam herikiti deydighan bir teshkilat mewjut bolghanliqini we ularning bir qisim Uyghurlarni xitay hökümitige qarshi terbiyiligenlikini isharet qilip turidu. Emma ularning héchqachan heriket élip barghudek bir küchi bolup baqmighan.

Mezkur doklatta yene, Uyghur élidiki diniy keypiyatning ilgiriki yillargha qarighanda küchiyish mesili'isi üstide nahayiti etrapliq mulahize yürgüzülgen. Uningda éytilishiche, bir qisim közetküchiler Uyghur élida diniy keypiyatning heqiqeten küchiyip ketkenlikige ishinidiken. Emma bu diniy keypiyat qandaqtu xitay hökümiti ilgiri sürüwatqan radikalliq we yaki térrorluq tüsi bolmastin, belki xitay hökümitining rayondiki siyasetlirige naraziliqni eks ettüridiken. Doklatta töwendiki bir abzas qisturulghan bolup uningda mundaq déyilgen :

Bu doklatni teyyarlighan aptor bilen sözleshken Uyghurlarning köpinchisi 1997 - yilidiki ghuljida yüz bergen namayishtin kéyin özlirining bekrek din'gha ishinidighan bolup ketkenlikini éytip bergen. Nurghun yash Uyghur erler weqedin ilgiri özlirining dawamliq haraq ichidighanliqini, meschitke nahayiti az baridighanliqini, ramizandimu rozi tutup baqmighanliqini, emma ghulja weqesidin kéyin bolsa özgergenlikini étirap qilghan. Yuqiridikige oxshash nurghun misallardin qarighanda, Uyghur élidiki bu xil keypiyatni xitay hökümitining basturush siyasitige qayturulghan inkas, dep qarashqa bolidu.

Ular doklatida, Uyghur élidiki bu xil qarshiliq, naraziliq heriketlirini diniy radikalliq yaki xelq'ara jihat herikiti bilen munasiwetlik dep qarashqa bolmismu, emma yéqinqi yillardin buyan Uyghurlarning naraziliq heriketlirining tyen'enmén we künming weqelirige oxshash zorawanliq tüsini élishqa bashlighanliqini we buningmu xelq'arada héchqachan bolup baqmighan qiziqish peyda qilghanliqini bildürgen. Ular doklatida bu heqte toxtilip “Xitay hökümiti gerche özliri yoluwatqan térrorluq tehditini heddidin ziyade mubalighe qiliwatqan bolsimu, emma yene bir qisim ishenchlik menbeler Uyghur élida islamiy térror herikiti peyda bolush éhtimalliqining mewjutluqinimu körsitip turmaqta. Uyghurlar xitay hökümitining siyasetlirige bolghan naraziliqini bu xil yol arqiliq ipadileshni tallishi mumkin. Uning üstige tashqi islamchi küchlermu bu xil yoshurun küchtin paydilinishi mumkin” dégen we xitay hökümitining Uyghur élida we shundaqla xitayning bashqa jaylirida muqimliq peyda qilish üchün peqetla xitay hökümitining qoshna döletler bilen bolghan alaqilirini we bixeterlik tedbirlirini kücheytishining yéterlik bolmaydighanliqini, buning üchün aldi bilen Uyghur éligha qaratqan siyasitide tengshesh élip bérishi kéreklikini bildürgen.