Istratégiye tetqiqat orgini “Tyen'enméndiki aptomobil weqesi we Uyghurlar”

Xitay hökümiti 11 - sintebir weqesidin kéyin xelq'arada qozghalghan térrorluqqa qarshi küreshtin paydilinip, Uyghur élida yüz bergen herqandaq naraziliq heriketke térrorluq markisi chaplap kelgen idi. Emma Uyghur mesilisining dunyada tonulushi we xelq'ara jama'etning Uyghurlargha bolghan tonushining chongqurlap bérishi netijiside, xitay hökümitining bu taktikisi riqabetke uchrashqa bashlidi.

Bolupmu buning netijisi 29 - öktebir küni tyen'enménde yüz bergen weqede intayin éniq körüldi. Weqedin kéyin herqaysi xelq'ara metbu'atlarda xitay hökümitining Uyghurlarni basturushta térrorluqqa qarshi urushni suy'istimal qiliwatqanliqi heqqide qizghin munaziler qozghilip ketti. Bügün merkizi en'giliyidiki tashqi ishlar munbiri istratégiye tetqiqat orginining tor bétide “Yene bir tibet : tyen'enmén meydanidiki weqe we Uyghurlar” témiliq mulahize maqalisi élan qilin'ghan bolup, mulahizide, xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan bésim siyasiti we uning tarixi üstide tepsiliy melumatlar bérilgen.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, merkizi en'giliyidiki tashqi ishlar munbiri istratégiye tetqiqat orgini en'giliyidiki synt andru uniwérsitéti qarmiqidiki bir istratigiye tetqiqat merkizi bolup, bu merkez dunyaning hemme rayon, hemme döletliridiki mesililer üstide tetqiqatlarni yürgüzüp, türlük ilmiy tetqiqat - muhakime yighinlirini uyushturup kelgen nopuzluq bir tetqiqat merkizi. Bu merkezning amérika paytexti washin'gitondimu ishxanisi bar.

Bügün, mezkur organning tor bétide “Yene bir tibet: tyen'enméndiki aptomobil soqulush weqesi we Uyghurlar” mawzusida bir parche maqale élan qilin'ghan bolup, mulahizide Uyghurlar we Uyghurlarning siyasiy ijtima'iy mesililiri toghrisida intayin etrapliq melumat bérilgen. Maqalide aldi bilen 29 - öktebir küni tyen'enménde osman hesen isimlik bir Uyghur aptomobil bilen hujum qilish weqesini peyda qilip 2 sayahetchining ölümi we 40 tin artuq kishining yarilinishini keltürüp chiqarghanliqi heqqide melumat bérilgen we bu “Yéqinqi yillarda tyen'enmén meydanida yüz bergen eng chong weqelerning biri” dep körsitilgen.

Maqalide mundaq déyilgen :

Bu xil zorawanliq weqeliride térror términini ishlitish intayin ongay, emma bu yerde térrorluq dégen markidin zadi kimning payda alidighanliqigha, némishqa bezi hökümetlerning bir qisim étnik, diniy we yerlik guruppilar üchün térrorchi dégen sözni shunche asan ishlitidighanliqigha qarash kérek. Tyen'enméndiki bu aptomobil weqesidin kéyin xitay hökümiti derhal bu weqeni sadir qilghuchilarnila emes, belki pütkül bir milletni sheytandek qilip körsetti. Bundaq qilish arqiliq xitay hökümiti bu étnik rayondiki barliq ijtima'iy mesililerni inkar qilghan boldi. Merkizi hökümetning bu xil qorqunch we inkar qilish usuli uzun muddetlik bir palakettin bisharet bermekte.

Mezkur mulahizining aptori shundaqla mezkur tetqiqat orginining asiya ishliri tetqiqatchsi'i mériy gerit bu heqte mulahizisini dawam qilip, nurghun gherbliklerning Uyghurlarning mesililiri toghriliq köp nerse bilmeydighanliqini, bu nersilerning del xitay hökümiti étirap qilishni xalimaydighan ishlar ikenlikini, xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan bésim siyasitining emeliyette xitayning özi üchün ziyanliq ikenlikini bildürgen. U maqalisining dawamida Uyghurlarning kimliki heqqide qisqiche melumat bergen. U buningda Uyghurlarning shinjang dégen rayonda yashaydighan yerlik xelq ikenlikini, xitay hökümitining 1949 - yilidin buyan bu zéminni ishghal qilip, Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydighan bu zémin'gha “Yéngi chégra” dégen menini bildüridighan “Shinjang” dégen jay namini bergenlikini qeyt qilghan. U, Uyghurlarning xitay merkizi hökümiti teripidin yürgüzülüwatqan bésim, teqib we hetta impéryalist siyasitidin naraziliqini eskertken. Aptor Uyghurlarning körünüsh jehette nurghun yawrupaliqlarning kallisidiki xitay milliti heqqidiki chiray alahidiliklirige ige emeslikini, ularning tilining türkiy tili, dinining islam ikenlikini bildürüp “Ular qedimiy yipek yolida tijaret qilghan xelqlerning yeni kawkaziyilik we jenubiy asyaliqlarning ewladliri” dep bayan qilghan. Ular xitay hökümitining özidiki bu xil perqliq bir milletni xelq'arada étirap qilishtin qéyniliwatqanliqinimu eskertken.

Aptor mériy maqalisini dawam qilip : tibetlerning xitaydin ayrilip chiqish herikiti dunyada intayin keng tonulghan, emma Uyghurlarning herikiti bolsa mushu sahening mutexesssiliridin bashqa adettiki kishilerge tonolmighan. Ularning herikiti resmiy étirap qilishqa yaki yardemge érishkini yoq. Lékin bu, ularning dawasining yolsuzluqini, ularning xitayning muqimliqigha tesir körsetküdek qabiliyiti yoqluqini körsitip bermeydu, dégen. U mulahiziside tyen'enméndiki weqeni sadir qilghan osman hesenning tughqanliridin birining 2009 - yilidiki ürümchi weqeside öltürülgenliki heqqide gep - sözler barliqini, Uyghur élida yéqinqi yillardin béri yüz bériwatqan naraziliq heriketlirining xitay köchmenlirining barghanséri köpiyip kétishi bilen munasiwetliklikini, Uyghurlarning bu köchmenlerning özlirining ishlirini tartéwéliwatqanliqi, adil riqabet yoqluqidin shikayet qilidighanliqini, 50 yil ilgiri Uyghur nopusi rayonda asasiy salmaqni igilise, hazir xiـtay nopusining almiship qalghanliqini bildürgen.

Aptor xitay hökümitining Uyghur élida yürgüzüwatqan bésim siyasetlirige kéyinki 5 yildiki siyasetlirini misal qilip körsetken bolup, uningda Uyghurlarning hejige bérishning cheklime astigha alghanliqini, rozi tutushining cheklen'genlikini, meschitlerdiki imamlarni hökümet belgilep béridighan siyasetni chiqarghanliqini, Uyghur tilining mektep we hökümet organlirida ishlitilishini chekligenlikini we Uyghurlarning sayahet erkinlikige tosalghu qoyulghanliqini, taksi shopurliri eger mashinsigha hijaplan'ghan ayal alsa jerimane qoyulidighanliqini misal qilip bergen. U sözini dawam qilip “Pütün bular yetmigendek, xitay hökümiti tyen'enméndiki aptomobil bilen hujum qilish weqesidin kéyin Uyghurlargha zerbe bérishning salmiqini téximu ashurdi. Shinjangdiki uniwérsitét oqughuchiliri emdi siyasiy köz qarishi yaxshi bahalanmisa mektep püttürelmeydighan boldi. Köpinche kishiler xitay hökümitining bu xil siyasitini halaketke bashlap baridighan ehwallar, dep qarimaqta” dep bayan qilghan.

Aptor maqalisining axirida xitayda saqliniwatqan ijtima'iy mesililer üstide birmu - bir toxtalghan we tyen'enméndiki weqening bir ségnal bolushi kéreklikini eskertip mundaq dégen :

- Junggo tereqqiy qilmaqta. U texmin qilghusiz reqemler bilen zoraymaqta. Emma bu chaqnap turghan binalar arqisida we uningdinmu parlaq bolghan iqtisadiy reqemler arqisida yoshurunup yatqan bashqa bir junggo bar. U bolsimu bésimni özige tüzüm qiliwalghan we dunyawiylishishtin nésiwisini almighan bir junggo. Junggoning kélechiki heqqidiki heqiqet shuki, tashqi siyaset jehettin alghanda xitay körün'genning eksiche intayin ajiz. Milliy bésim siyasiti xitaydiki barliq parazit qurttek mesililerning ichidiki eng muhimi. Xitaydiki nachar xizmet muhiti, a'ile qurulmisini buzidighan siyasetler, éghir muhit bulghinishi, ajiz ma'arip séstimisi we keng yamrap ketken chirikliklerning hemmisi xitaydiki aldini alghili bolmaydighan bir ijtima'iy qalaymiqanchiliqning menbesidur. Öktebirde tyen'enménde yüz bergen aptomobil partlash weqesi xitayning yüksélishining mana bu qarangghu yüzini untup qalghanlar üchün bir ségnal bolghusi!

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, mezkur maqalining aptori mérriy gerit séynt andru xelq'ara tashqi ishlar munbiri tetqiqat merkizining washin'gitonda turushluq tetqiqatchisi bolup, u xelq'ara siyaset, ijtima'iy adalet we dunyadiki dinlar mesiliside mutexessisleshken.