Америка хитайни хәлқара адаләт диваниниң қарариға әмәл қилишқа чақирди

Филиппин билән японийә деңиз қоғдаш қисимлири манила қолтуқи әтрапида маневир өткүзүватқан көрүнүш. 2016-Йили 13-июл.

Хәлқара адаләт дивани 12‏-июл өзиниң җәнубий деңиз мәсилисидики тарихий қарарини елан қилди. Хәлқара адаләт дивани тарихий қарарида филиппинға пайдилиқ, әмма хитай билән тәйвәнгә пүтүнләй пайдисиз қарар чиқарған.

Хәлқара адаләт дивани қарарида, хитай һөкүмитиниң 9 үзүк сизиқлиқ дөләт чегра линийәси ичидики земинларни өзиниң игилик һоқуқидики район, дәп елан қилишиниң һечқандақ “тарихи асаси йоқ” дәп һөкүм чиқарған.

Адаләт дивани йәнә, хитайниң контроллуқидики хуаңйән қатарлиқ араллар, тәйвәнниң контроллуқидики тинчлиқ арили әсли хада таш болуп, униң 200 деңиз мил ичидики иқтисадий район, дәп қаралмайдиғанлиқини җакарлиған иди.

Һазир хәлқара көзәткүчиләр вә алақидар дөләтләр хитайниң бу қарарға қарши конкрет қандақ тәдбирләрни алидиғанлиқини диққәт билән көзитиватиду. Хитай һөкүмити түнүгүн хәлқара адаләт диваниниң қарарини етирап етирап қилмайдиғанлиқини билдүргән.

Әмма америка һөкүмити хитайниң позитсийәсигә инкас қайтуруп, алақидар дөләтләрниң хәлқара адаләт диваниниң қарариға әмәл қилиш мәҗбурийити барлиқини агаһландурған. Дөләт ишлар министирлиқи баянатчиси җон кербий хәлқара адаләт диваниниң қарариниң “қануний күчи бар” лиқини билдүргән иди.

Җон кербий: “бу қарар җәнубий деңиздики ихтилапни тинч йол билән һәл қилиштин ибарәт ортақ нишанға қошулған зор төһпә. Алақидар дөләтләр деңиз-окян әһдинамисигә қол қойғанда, униң ихтилапларға мәҗбурлаш характерлик кесим чиқиришини қобул қилған. Деңиз-окян әһдинамисидә қәйт қилинғандәк, адаләт диваниниң қарари ахирқи һөкүм. Униң филиппин вә хитай һәр икки дөләт үчүн қануний күчи бар. Һазирқи мәсилә уларниң бу мәҗбурийәтни үстигә елиштур. Биз бу даваға алақидар барлиқ тәрәпләрни қутратқулуққа игә сөз-һәрикәтләрдин сақлинишқа чақиримиз” дегән.

Әмма хитай компартийәсиниң орган мәҗмуәси‏-“хәлқ гезити” бүгүн елан қилған обзорида, “җуңго территорийә вә деңиз игилик һоқуқ һәм мәнпәәтини қоғдаш үчүн барлиқ зөрүр тәдбирләрни алиду” дәп җакарлиған. Әмма қандақ зөрүр тәдбирләрни алидиғанлиқини тилға алмиған.

Хитайниң муавин ташқи ишлар министири лю җенмин болса хитайниң җәнубий деңизда һава мудапиә райони қуруши мумкинликини тәкитләп, әмма һав мудапиә райони “қуруш-қурмаслиқни биз шу районда дуч кәлгән тәһдиткә қарап бекитимиз” дегән.

Бәзи анализчилар, хитай һөкүмити хәлқара сотниң қарариға әмәл қилмайдиғанлиқини, давраң қилсиму, әмма униң бу районда һәрбий тәвәккүлчилик қилип, уруш қозғашқа петиналмайдиғанлиқини илгири сүрди.

Америка ню-йорктики шәһәрлик университетиниң сиясий пәнләр профессори шя миң мундақ дәйду: “әгәр хитай һөкүмити һава мудапиә райони қуруп, қораллиқ тиркәшсә, зор түркүм дөләтләр хәлқара қанунниң һәққаний қоллишида хитайға қарши чиқиду. Мән ишинимәнки, бу сәпкә нурғун дөләтләр қатнишиду. Америка, японийәдин башқа филиппин, малайшия, вийетнам, һиндистан буниңға қетилиду. Чүнки, җәнубий деңизниң қатнаш әркинлики вә уни ечиш бу йәрдики түп мәсилә. Еһтимал русийәму қарап турмаслиқи мумкин.”

Профессор шя миң, шуңа бу районда дәрһал уруш партлаш мумкинчилики йоқлуқини илгири сүрди.

Шя миң: “һазирқи әһвалдин қариғанда уруш партлаш мумкинчилики асасән йоқ. Пәқәт бу йәрдә (хитай) терә тарақлитиватиду, халас. Чүнки, хитайниң һәрбий күчи америкиға тақабил турушқа йәтмәйду. Америка. японийә, шәрқий-җәнубий асия әллириниң ортақ һәрбий күчигә тақабил турушқа техиму яримайду. Чүнки, униң һәрбий күчи бу дөләтләрниң ортақ күчигә тақабил турушқа йәтмәйду” деди.

Профессор шя миңниң қаришичә, хәлқара сотниң қарари ши җинпиң дипломатик истратегийәсидики зор хаталиқни ашкарилап бәргән. У, хитай дипломатийә саһәси бир қалаймиқанчилиқи ичигә кирип қалғанлиқини билдүрди.

Шя миң мундақ дәйду: “нөвәттики әһвалдин қариғанда хитайниң дипломатийә сияситини бәлгилигүчиләр нурғун мәсилигә ашкарилинип, бир қалаймиқанчилиққа петип қалған. Ши җинпиңниң истратегийәлик дипломатийә чүшәнчисидә зор хаталиқ бар. Хусусән, униң америка башчилиқидики ғәрб дөләтлиригә тутқан иғвагәрчилик характерлик қутратқулуқ сиясити истратегийәлик хаталиқ иди. Улар бу хаталиқниң түрткиси билән җәнубий деңиз мәсилисидә бәзи ялғанчилиқларни ойдуруп чиқарди” деди.

Шя миңниң қаришичә, әгәр хитай һазирқи дипломатик тәвәккүлчилик йолида давамлиқ маңса, у хәлқарада техиму йетим қелип, техиму еғир бәдәл төләйду.

Шя миң: “америка, японийә, явропа иттипақи, шәрқий җәнубий асия, һиндистан һәтта русийәни өз ичигә алған асаслиқ чоң дөләтләр җәнубий деңиз мәсилисидә хитайни қоллимиди. Һиндистан хитайниң җәнубий деңиздики һәрикитигә очуқ -ашкара қарши икәнликини билдүрди. Бу әһвалда хитай давамлиқ дипломатик тәвәккүлчилик йолида маңса, мән ишинимәнки, хитайниң дипломатийәси техиму еғир қийинчилиққа дуч келиду. Униң хәлқара һәрикәт бошлуқи барғансери тарийип, төләйдиған бәдили техиму еғир болиду”. Дәп көрсәтти.

Әгәр хитай хәлқара сотниң қарариға әмәл қилишни давамлиқ рәт қилип, қутратқулуқ һәрикәтләрни елип барса, америка қандақ инкас қайтуриду? җон кербий мухбирларға бәргән баянатида, буниңға ениқ җаваб бәрмигән.

Әмма у, тәрәпләрни өзини тутувелишқа, қутратқулуқ қилиштин сақлинишқа чақиридиғанлиқини йәнә бир қетим тәкитлигән.