Jorj washin'gton uniwérsitétida Uyghurlar mesilisi mexsus tonushturuldi

Muxbirimiz eziz
2018.11.16
krizisqa-patqan-uyghurlar.jpg Jorj washin'gton uniwérsitétida ötküzülgen “Krizisqa patqan Uyghurlar: külpettiki millet” témisidiki mexsus doklat bérish yighinidin bir körünüsh. 2018-Yili 15-noyabir. Washin'gton, amérika.
RFA/Eziz

Uyghurlar diyaridiki siyasiy basturushning barghanséri dunya axbaratidiki qiziq témilardin bolup qélishigha egiship, bu heqtiki alaqidar mesililerge qiziqquchi kishilerning köpiyiwatqanliqi melum. Shuning bilen birge yene bir qisim kishilerning bu mesililer heqqide qismen ehwallardin xewerdar bolghan bolsimu, yene köpligen mesililerde téngirqap qéliwatqanliqi Uyghurlar mesilisini tashqi dunyagha anglitishning yéterlik bolmaywatqanliqini körsitip turmaqta. Ene shu xil ehwalgha qismen bolsimu xatime bérish üchün 15-noyabir küni kechqurun jorj washin'gton uniwérsitétida “Krizisqa patqan Uyghurlar: külpettiki millet” témisida mexsus doklat bérish yighini échildi.

Jorj washin'gton uniwérsitéti qarmiqidiki “Kespiy tashqi ishlar mulazimiti oqughuchilar uyushmisi” ning teshkillishi bilen ötküzülgen bu yighinda d u q ning re'isi dolqun eysa we amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ayrim-ayrim söz qilip, Uyghurlarning pütkül millet boyiche insan heqliri, siyasiy basturush we irqiy tazilash saheliri boyiche nishanliq hujumgha uchrawatqanliqi heqqide chüshenche berdi.

Aldi bilen dolqun eysa söz élip öziningmu buningdin ottuz yil ilgiri mushu zalda olturghanlargha oxshash sadda bir oqughuchi bolghanliqini, emma 1980-yillardin bashlap ewj élishqa bashlighan Uyghurlarni yeklesh siyasitige qarshi oqughuchilar namayishi teshkilligenliki üchün 1988-yili aliy mektepni püttürmeyla oqushtin heydelgenlikini bayan qilish arqiliq Uyghurlar mesilisining omumiy ehwalini süretlep berdi. 

U sözining dawamida Uyghurlar we ularning ana wetini, Uyghurlarning yéqinqi we hazirqi zaman tarixi heqqide qisqiche melumatlarni bergendin kéyin, xitay hökümiti “Sherqiy türkistan” dep atilidighan bu rayonni 1949-yili qoral küchi arqiliq bésiwalghanliqi, Uyghurlargha özlirini özliri bashquridighan aptonomiye tüzümi wede qilghan xitay hökümitining 1950-yillardin bashlap Uyghurlarning siyasiy, iqtisadiy, diniy we bashqa heqlirini qedemmu-qedem boghup kelgenliki, gerche xitayning asasiy qanunida we bashqa alaqidar qanunlirida Uyghurlarning köpligen heqliri békitilgen bolsimu bu maddilarning héchqachan ijra bolup baqmighanliqini bayan qildi.

U shuninggha ulapla 2000-yillargha qeder Uyghurlarni “Bölgünchilik” bilen eyiblep kéliwatqan xitay hökümitining “11-Séntebir weqesi” din kéyin dunya miqyasidiki “Térrorluqqa qarshi turush” dolqunigha suqunup kiriwélip Uyghurlarni basturush herikitini “Térrorluqqa qarshi turush” namida perdazlap kelgenlikini, jümlidin xitay hökümitining özinimu köp qétim térrorchilar isimlikide élan qilghanliqini, emma özining ta hazirgha qeder “Térrorchilar” üchün kem bolsa bolmaydighan herbiy qoral-yaraqlarni kinolardin bashqa yerlerde körüp baqmighanliqini, bu xil qarilashning eng yuqiri pellisi bolsa 2018-yili otturigha chiqqan bir milyondin artuq Uyghurning lagérlargha qamilishida eks etkenlikini, bu lagérlargha Uyghurlarning eng munewwer diniy alimliri, ziyaliyliri, ijtihatliq sodigerliri we chaqnawatqan tenterbiye cholpanlirining qamiliwatqanliqini, shundaq turuqluq xitay hökümitining hazirghiche “Térrorluq we esebiylikke qarshi turush” sho'ari astida Uyghurlarning milliy kimliki we medeniyitini teltöküs yoqitishqa urunuwatqanliqini sözlep ötti. 

Arqidin sözge chiqqan amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen nuqtiliq qilip, nöwette Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan türlük krizislarning xaraktéri heqqide toxtaldi. U nöwette Uyghurlar heqqidiki xewer we mulahize maqalilirining gherb metbu'atlirida her küni onlap dégüdek élan qilinip turuwatqanliqini, jümlidin Uyghurlarning qandaq qismetlerge duch kéliwatqanliqi köp qisim hökümetlerge we shexslerge melum bolghan bolsimu buninggha qarita tégishlik tedbir élinmaywatqanliqini, bu sewebtin izchil halda dunyaning bu mesilige bolghan inkasini dengsep kéliwatqan xitay hökümitining téximu ashkara halda öz wehshiylikini kéngeytiwatqanliqini alahide tekitlep ötti.

Élshat hesenning pikriche, xitay hökümiti tashqi dunyaning bu ishqa unche küchlük inkas bildürmigenliki seweblik hazir zor küch bilen “Siyasiy qirghinchiliq” ni dawam qilmaqta iken. Gerche xitay döliti yaki “Sherqiy türkistan” dep atilidighan bu rayonda hazir héchqandaq urush wehimisi mewjut bolmisimu, xitay hökümiti “Qirghinchiliq” dep atashqa pütünley bolidighan köpligen qilmishlarni keng miqyasta sadir qilmaqta iken. Buning bilen Uyghurlarning zor kölemde lagérlargha qamilishi we tutqun qilinishi mahiyette Uyghurlarning zor sandiki ölümge mehkum bolushi, jismaniy we rohiy jehettin éghir ziyankeshlikke duchar bolushi, hayatliq shara'itining qesten nacharlashturulishi, Uyghurlarning köpiyish nisbitining gherezlik halda tosqunluqqa uchrishi, shuningdek sebiy gödeklerning mejburiy yosunda bashqa bir milletke aylandurulushi dégenlerge seweb bolmaqta iken. Bularning hemmisi b d t ning alaqidar höjjetliride “Qirghinchiliq” ning tebiri üchün bérilgen bolup, bu xil ziyankeshlikke uchrighanlar qatarida u hazirghiche delillen'gen köpligen Uyghur serxillirining isimlikini we resimlirini körsetti. Shuningdek sözining axirida bir milletning barliq hoquqlirining tartiwélinishi hemde bu xildiki bir pütün milletni yoqitish nishani qilghan heriketni néme dep atash lazimliqi heqqidiki xulasini shu meydanda olturghuchilarning özliri chiqirishigha hawale qildi. 

Doklattin kéyin bir qisim oqughuchilar özliri qiziqqan da'ire boyiche so'allar soridi. Dolqun eysa we élshat hesen ixcham we chüshinishlik qilip jawab berdi.

Doklattin kéyin biz dolqun eysani ayrim ziyaret qilip, uningdin bu qétimqi doklatqa néme üchün mektep rayonini tallighanliqini soriduq. U bu heqte öz qarashlirini bayan qilip, mekteplerdiki oqughuchilargha Uyghurlar heqqide chüshenche bérishning muhimliqini tekitlidi. 

Bu heqtiki mesililer toghriliq söz qilghan élshat hesen buninggha qoshulidighanliqini bildürüsh bilen birge hazir tashqi dunyaning Uyghurlar heqqidiki diqqitini qozghashta ulargha Uyghurlarning zadi qandaq ehwalda ikenliki heqqide tepsiliy chüshenche bérishning muhimliqini tilgha aldi. 

Bu qétimqi doklatqa jorj washin'gton uniwérsitétidiki oqughuchilar aktipliq bilen qatnashqan bolup, shu oqughuchilarning biri, mezkur uniwérsitétning toluq kurs oqughuchisi wéktor özining bu qétimqi léksiyedin Uyghurlar heqqide bekmu köp melumatlarni alghanliqini bildürüp mundaq dédi: 

“Bu qétimqi ikki léksiye bekmu yaxshi boldi, shuningdek hazirqi mesilining emeliyette qaysi derijide éghirliqini nahayiti ochuq körsitip berdi. Men bayatin dep ötkinimdek hazir köp kishiler bu ishlarning boluwatqanliqidin xewer tapti, emma ularning köp qismi hazirqi weziyetning qaysi derijide xeterliki ikenlikini bilmeydu. Shuningdek buning xelq'ara üchün némilerdin dérek béridighanliqidinmu xewersiz qéliwatidu. Chünki köp qisim kishilerning neziride Uyghurlar uchrawatqan müshkülatlar qandaqtur xitay dölitining ichki qismida körülüwatqan mesililer, uning tashqi dunyadiki kishiler bilen héchqanche alaqisi yoq, dep qariliwatidu. Hazir xitay hökümiti xelq'ara teshkilatlar, xelq'araliq mesililer we xelq'araliq sehnilerdin paydilinip özlirining dölet ichide yürgüzüwatqan irqiy tazilash herikitini yolluq qilip körsitip kelmekte.”

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.