Пиеррие тредудин җустин тредуғичә канада билән хитай мунасивәтлиригә нәзәр

Канада билән хитайниң дипломатик мунасивити 1970-йили башланған болуп, 45 йиллиқ тарихқа игә. 1973-Йили либерал партийәдин болған канада баш министири пиеррие җустин тунҗи қетим хитайни зиярәт қилип, канада-хитай мунасивәтлириниң һулини салған тунҗи баш министир болуп қалған.

Аридин 45 йил өткән бүгүнки күндә, йәни өткән йили, пиеррие тредуниң оғли 43 яшлиқ җустин треду, канаданиң баш министири болуп сайланди. Канадада чиқиватқан,
Канада хитай дипломатик мунасивәтлиригә аит мақалиләрдин мәлум болушичә, пиеррие тредудин башланған, канада хитай мунасивәтлири бир йүрүш әгри тоқайлиқларни баштин кәчүргән болуп, дең шявпиң йолға қойған ишикни сиртқа ечиветиш сияситиниң түрткисидә, канада-хитай мунасивәтлири көкләм мәзгилигә киргән, 1989-йилидики тйәнәнмен оқуғучилар һәрикити сәвәбидин бу мунасивәтләргә көләңгә чүшкән. 2001-Йили хитайниң дуня сода тәшкилатиға кириши билән, канада-хитай мунасивәтлири йәнә нормаллишишқа қарап йүзләнгән.

Мәлум болушичә, 2005-йили консерватип партийәдин болған стевен харпер һакимийәт бешиған чиққандин кейин йүз бәргән “биз, канаданиң кишилик һоқуқ вә димократийәдин ибарәт қиммәт қаришини долларға тегишмәймиз” дегән баянатлар, шундақла, 2008-йили канада баш министири стевен харперниң хитайда өткүзүлгән олимпик тәнһәрикәт йиғиниға қатнишиши, канада тәрәпниң снок дәп атилидиған чоң бир нефитчилик ширкитини хитайға 15 милярд долларға сетип бериши, канада билән хитай оттурисида чәтәл мәблиғини қоғдаш келишимнамисиниң имзалиниши, хитай тәрәп харпергә соға қилған 2 данә мүшүк ейиқ қатарлиқлар, канада-хитай мунасивәтлиридики қар-музларни вә баһарини шундақла ғоригил мәзгили билән мол һосуллуқ мәзгилини ипадиләйдиған, бу 10 йиллиқ тарихқа тамғисини урған символлуқ вәқәләр болуп һесаблинидикән.

Ундақта, йеңи һакимийәт бешиға чиққан либерал партийәдин болған җустин треду хитайға қарита қандақ бир сиясәт йүргүзүши мумкин? бу канададики хитайда демократийә күнлүки астида паалийәт елип бериватқан уйғур, тибәт, хитай демократлири вә фалун дафа тәшкилатлири йеқиндин көңүл бөлүватқан мәсилиләрниң бири.
Игилинишичә, хитай тәрәп бундин 50 йил илгири канада-хитай мунасивәтлиригә һул салған вә бу мунасивәтләргә аз болмиған әҗирләр сиңдүргән пиеррие тредуниң оғли җустин трудуниң канадаға баш министир болғанлиқидин интайин мәмнун болған.

Канадада чиқидиған “йәр шари вә мәктуплар”гезитиниң мухбири бил курриниң хәвиридин мәлум болушичә,йеңила һакимийәт бешиға чиқипла, өткән йили ноябирда түркийәниң анталийә шәһиридә өткүзүлгән, санаәтләшкән 20 дөләт алий дәриҗиликләр учришишиға барған җустин треду билән хитай рәиси ши җинпиң интайин қизғин көрүшкән. Ши җинпиң җустин тредуни мубарәкләп: “бу сиясәт саһәсидә интайин аз көрүлидиған ғайәт зор бир вәқә, хитай хәлқи дадиңиз пиеррие треду бәрпа қилған бу достлуқ тарихини һәр заман хатириләп туриду” дегән.

Җустин тредуму буниңға җавабән: “мән канада-хитай оттурисидики достлуқ мунасивити бәрпа болғанлиқиниң 45 йиллиғини қизғин тәбрикләймән. Хитай билән қайтидин йеңи бир дипломатик мунасивәт орнитишниң лазимлиқини һес қилип туруптимән. Икки дөләтниң иқтисади, сиясий вә мәдәнийәт қатарлиқ саһәләрдә һәмкарлишип ишлиши үчүн нурғун пурсәтләрниң барлиқини чүшинип туруптимән вә бу һәмкарлиқни йолға қоюш үчүн сәвирсизлиниватимән. Алдимиздики йилларда, һәр икки тәрәп үчүн ортақ мәнпәәт йәткүзидиған зор бир достлуқ мунасивити орнитиш арзусидимән” дегән.

Әлҗәзирә телевизийә қанилиниң хәвиридин мәлум болушичә, канаданиң әмдила һакимийәт бешиға чиққан баш министири җустин треду, өткән йили декабирда канадаға 1-түркүмдә көчмән болуп кәлгән сүрийәлик көчмәнләрни, өсмүрләрдин тәркиб тапқан бир гуруппа хор өмикиниң орунлишидики, һәзрити муһәммәт әләйһиссалам мәккидин мәдинигә һиҗрәт қилғанда, мәдинә хәлқи уни қарши елип орунлиған “тала ал бадру әләйнә” намлиқ илаһи нахша билән күтүвелип, канадада җүмлидин дуняниң һәрқайси җайлирида яшаватқан мусулманларниң көңлини утқан иди. Канада вә чәтәл мәтбуатлири җустин тредуниң бу һәрикитигә юқири баһа берип, треду дуняға инсанлиқ дәрси бәрди дәп тәриплигән болса, әлҗәзирә телевизийә қанили, америка президент сайлам риқабитигә қатнишиватқан доналт трамп: “әгәр мән америкиға президент болсам мусулманларни америкиға киргүзмәймән”дәватқан бир пәйттә, җустин тредуниң бу һәрикити доналд трампқа урулған бир качат болди дәп тәриплигән иди.

Ундақта, 43 яшлиқ бу яш канада баш министири җустин треду кәлгүсидә йүргүзидиған дөләт сияситидә, хитайдәк инсан һәқлири дәпсәндичиликлири еғир болуватқан дөләтләргиму инсанлиқ дәрси берәрму? яки дадиси пиеррие треду бәрпа қилған әнәниви канада-хитай дипломатик мунасивитигә варислиқ қиларму? бу һәқтики зияритимизни қобул қилған канададики сиясий мулаһизичи камил турсун әпәнди бу һәқтә “һазирчә бирнәрсә дейиш бәк балдур” дәйду.

Юқиридики улиништин бу программиниң тәпсилатини аңлиғайсиләр.