Katalanlarning dawasi: “Milliy döletlishish - xelq'ara dolqun”

Katalanlar 2017-yili öktebirde musteqilliq üchün bilet tashlap, 17-öktebirde parlamént qarari arqiliq musteqilliqni jakarlidi. Arqidinla ispaniye soti kataloniye hökümet ezalirining bir qismini qamaqqa aldi, tutulushqa duch kelgen karlés pujdéman bashchiliqidiki bir qismi bélgiyege sighindi.

Ijtima'iy taratqularda Uyghurlarning diqqet merkizige ayliniwatqan bu weqe heqqide Uyghur mutexessisler bilen söhbet ötküzduq. Ular, milliy döletlishishning xelq'araliq dolqun ikenlikini bildürüshti.

Séntebirning axiridin bashlap dunya musteqilliq sadaliri bilen janlinishqa bashlidi. 25-Séntebir shimali iraqtiki kurdistan aptonom rayonida, 1-öktebir ispaniyege tewe kataloniyede musteqilliq üchün bilet tashlandi. Ikkila rayonda sanduq béshigha barghanlarning 90 pirsenttin köpreki musteqilliqni tallidi. Katalanlar bélet tashlashta merkezge tewe saqchilarning zorawanliqigha duch kelgen.

Ijtima'iy taratqulardin melumki, bu weqede Uyghurlarni dunyaning adaletsiz, biperwa, menpe'etdar pozitsiyesi ümidsizlendürdi. Bir qisim tetqiqatchilarning tehliliche, kortlarning musteqilliqi rayon bixeterliki we tinchliqini buzup, töt döletning xeritisini yirtip tashlaydiken, undaqta, katalanlarchu? ular kim? ularning musteqilliqini tallishigha seweb néme? katalanlar ispaniyede eng bay turup, némishqa musteqilliq yoligha mangdi? xitay hökümitining aptonomiye qanunigha töt qétim tüzitish kirgüzüshi, Uyghurlarni aptonom rayonning siyasiy merkizidin yiraqlashturushi kataloniyedikige oxshash aptonomiyedin musteqilliqqa qarap méngish yolining aldini élishmu? bu so'allargha jawab töwendiki qurlarda.

Tarixning katalanlar heqqide éytqanliri

15-Esirde katalanlar dölet qurghanda ispaniye dégen dölet mewjut emes idi. 1714-Yili 11-séntebir katalanlar dölettin mehrum qaldi we bu künni milletning xatire küni qilip her yili eslep keldi. 1934-Yili kataloniyening musteqilliq jakarlighan rehbirige tutush buyruqi chiqirilip firansiyede öltürüldi. 1939-Yili katalanlarning qisqa ömürlük aptonumiyesimu général franko teripidin halak qilindi. Ularning 12-esirde shekillen'gen edebiy tili boghuldi, medeniyiti chekleshke mehkum boldi, mewjutluqi tehdit ichide qaldi. 1975-Yili franko ölgendin kéyin kataloniye ispaniyediki 17 aptonom rayonning biri bolup, ayrim parlaménti, hökümiti, saqchi qismi bolghan siyasiy salahiyetke érishti. Doktor erkin ekrem tarixtiki katolanlarning döletlik bolush we döletsiz qélish jeryani bügünki katalan millitini berpa qilghan, millet bolghanliq ulargha xelq'arada étirap qilin'ghan réfrandom (omumi xelq bilet tashlash) hoquqini ata qilghan.

Musteqilliq yolida azabning küchi we pursetler

Katolanlarning bügünki musteqilliq sewdasi tarixta dölet quralighan bir millet bolghanliqi idi. Yazghuchilar bu azabni yazdi, ressamlar zulumgha qarshi qehrimanlarni sizdi, naxshichilar katalan hörlükini küylidi. Emma xorluq, tengsizlik we yoqilish xewpi ejel qushidek ularning béshida egipla yürdi. Bu azabning sözi, ahangi we simaliri katalanlarning untulmas milliy eslimisige aylandi. Katalanlarning bu güzel eslimisi ispan medeniyitining xirislirigha, ispanlishish tehditige duch kelgende téximu küchlendi. Bolupmu bu qétimqi bélet tashlash jeryanidiki we yawropa birlikining ajizlishishi, dunyadiki milliy döletlishish dolquni katalanlargha purset ata qildi. Doktor erkin ekremning töwende éytqanliri del mushularni delilleydu.

Halbuki, bu heqte oxshimighan qarashlarmu bar. Ispaniyediki grand unwéristiti oqutquchisi ki'ara olwira xanim katalanlarning musteqilliq herikitini ongchi milletchilerge xas heriket dep qaraydu. Uningche katalanlarning musteqilliq dawasi ispaniyening bashqa jaylirigha qarighanda yaxshiraq turmush sewiyesige érishmek üchün iken.

Musteqilliq yolidiki dawanlar

Kataloniye ispaniye asasi qanunining 147 maddisi boyiche aptonomiye hoquqigha ige bolsimu, 155 maddisi boyiche bölünüsh hoquqigha ige emes. Ispaniye soti mushu madda asasida kataloniyening réfrandomini qanunsiz dep jakarlidi. Katalan rehberliri bolsa milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi boyiche musteqilliq tallishida ching turdi. Firansiye, gérmaniye, amérika hökümetliri katalanlarning musteqilliqini xuddi kortlarning musteqilliqini qollimighandek qollimidi. Yawropa birliki süküt qildi. Katalanlar ichidimu musteqilliqni emes, amérika qoshma shtatlirigha oxshash ispaniye terkibide bir jumhuriyet bolushni tallaydighanlarmu bar, mesilen, sotsiyalistlar partiyesi ezaliri. Ularche, katalanlarning yérimi musteqilliqni xalimaydiken. Ularning qarishiche, katalanlar hör bolush üchün musteqil bolush shert emes iken. Halbuki hazirqi 135 kishilik kataloniye parlaméntida köp sanliqi musteqilliq terepdarliri iken. Kataloniye eng bay rayon, ispaniye démokratik bir dölet, démokratiye we bayliq bölünmichilikni yoqitalamdu? bu so'alimizgha doktor erkin ekrem natayin dep chüshenche berdi.

Katalonlarda we Uyghurlarda aptonomiye

Xitaymu ispaniyege oxshash birlikke kelgen dölet bolup, Uyghurlarmu katalanlargha oxshash aptonomiye hoquqigha ige millet. Gérimaniyede yashawatqan Uyghur pa'aliyetchi enwerjan ependimning éytishiche, Uyghurlar xitayning “Aptonomiye qanuni” boyiche öz tilida ma'arip körüsh, hakimiyetke qatnishish, edliye ishlirini yürgüzüsh, saqchi qisimlarni qurush, yer we kan bayliqliridin musteqil paydilinish qatarliq hoquqlargha ige iken. U katalanlar behrimen boluwatqan aptonomiye bilen Uyghurlar mehrum qéliwatqan aptonumiyeni sélishturdi. Enwerjan ependi Uyghurlarning öz wetinide aptonomiye hoquqi yürgüzmekte yoq, jinayetchilerdek mu'amilige uchrawatqanliqini, “Aptonomiye qanuni” ning ijrasini telep qilghan ilham toxtining menggülük qamaqqa élin'ghanliqini eslep ötti.

Doktor erkin ekrem xitayning Uyghurlarda katalanlargha oxshash bash kötürüsh xewpi bolghan musteqilliqning aldini élish üchün qandaq tedbirlerni éliwatqanliqi heqqide toxtaldi. U xitay hökümitining tedrijiy Uyghurlarni siyasiy we iqtisadi hoquqlardin mehrum qiliwatqanliqini, “Aptonomiye qanuni” töt qétim tüzitilip, her qétim hoquqlarning qisilip barghanliqini, hetta her yili aptonom rayon qurulghan kün bilen oxshash waqitta qutlinidighan xitay dölitining qurulghan birinchi öktebirdiki pa'aliyetlerde aptonom rayonning qurulghan waqti héch bir yerde tilgha élinmighanliqi, her qaysi rehberlik o'unlirida Uyghur emeldarlar sanining yilsiri azlap bériwatqanliqi, Uyghur tilining hakimiyet tili bolush emes, ma'arip tili bolushtinmu cheklen'genliki, Uyghurlardin birmu kishining Uyghur ilidiki 12 chong bay qatarigha kirelmigenliki qatarliqlarni Uyghurlardiki aptonumiyeni ajizlashturushning ipadiliri, dep hisaplaydiken.

Programmimizning dawamini kéyinki qétimliq anglitishlirimizda dawamlashturimiz.