Pa'aliyetchiler: xitay en'gliye bilen kishilik hoquq söhbitini bikar qilip, gherbke signal berdi

London Uyghur ansambili mes'uli éziz eysa ependi qurban héyt munasiwiti bilen söz qilmaqta. 2013-Yili 13-öktebir, london.

En'gliye bash ministiri deywid kamiron 2013‏-yili dékabir xitaygha qilghan ziyaritide, ikki terep kishilik hoquq di'alogini eslige keltürüshke qoshulghan idi. Biraq xitay 16‏-aprél ötküzülidighan söhbetke ikki kün qalghanda di'alogni tuyuqsiz bikar qildi.

Xitay hökümiti en'giliyeni xitayning ichki ishlirigha qol tiqish, mes'uliyetsiz bahalarni bérish bilen tenqid qilghan. Halbuki, di'alogning en'gliye 3 kün awwal kishilik hoquq doklati élan qilip, xitay kishilik hoquq xatirisini tenqid qilghandin kéyinla bikar qilinishi diqqet qozghidi. Muxbirimiz erkin melumat béridu.

Xitay kishilik hoquq di'alogini bikar qilishtin sel awwal en'gliye özining 2013‏-yilliq démokratiye, kishilik hoquq doklatini élan qilip, xitay kishilik hoquq xatirisi we uning Uyghur hem tibettiki siyasitini tenqid qilghan. En'gliye tashqi ishlar ministirliqi teyyarlighan mezkur doklatta, xitayning iqtisadi tereqqiyati xelqning iqtisadi, ijtima'iy hoquqini melum derijide yaxshilighan bolsimu, biraq xelqning puqraliq hoquqi we siyasiy heqlirige jiddiy cheklime qoyulup kéliwatqanliqini bildürgen.

Doklatta, Uyghurlarning medeniyet, til we diniy heqlirining chekliniwatqanliqini, mezkur rayonda weziyet dawamliq jiddiyliship, xewerlerdiki éghir milliy zorawanliq weqelirining köplep yüz bériwatqanliqi buning delili ikenlikini, en'gliye elchixana xadimlirining Uyghur ilidiki bezi rayonlarni ziyaret qilip, rayonda amanliq tedbirlirining qattiqliqi, medeniyet, diniy cheklime barliqigha da'ir delillerge érishkenlikini ilgiri sürgen.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi di'alogning bikar qilinishi heqqide toxtilip, en'giliyeni junggo heqqide mes'uliyetsiz sözlerni qilmasliqqa, junggoning ichki ishlirigha qol tiqmasliqqa agahlandurghan bolsimu, biraq xitayning di'alogni bikar qilishigha qandaq amil achquchluq rol oynighanliqida her xil pikirler bar. Bezi közetküchilerning ilgiri sürüshiche, xitay en'gliye kishilik hoquq doklatigha naraziliq bildürüp di'alogni bikar qilghan bolushi éhtimal.

Biraq, en'gliyede turushluq pa'aliyetchi, london Uyghur sen'et ansambilining qurghuchisi eziz isa ependining qarishiche, xitayning di'alogni bikar qilishidiki meqsiti, ukra'ina krizisi bilen meshghul boluwatqan gherbke signal bérishtur.

U mundaq dédi: bu qétimqi xitay-en'giliye insan heqliri söhbitini xitayning tuyuqsiz toxtitishi méningche, bir tereptin yéqinda jenwede en'gliye qatarliq gherb döletlirining xitay insan heqlirini tenqidlishi sewebidin bolghan bolsa, yene bir tereptin, uning en'gliye bilenla emes, amérika bilenmu insan heqliri söhbitini toxtatqanliqi , bu xitayning özini körsitiwatqanliqini körsitidu. U ukra'inaning qirim mesilisi we dunyadiki bashqa qiziq nuqtilarning tesiride rusiye bilen teng gherb bilen üzengge soqushturmaqchi. Yeni u, séning bizning qarishimizgha chiqish salahiyiting yoq, biz kichik dölet emes, pikiringni xalisaq qobul qilimiz, xalisaq qobul qilmaymiz, dep gherbke bir signal bermekchi.

Yene bezi közetküchilerning qarishiche, xitayning di'alogni bikar qilishi en'gliyening yéqinda ötküzülgen b d t kishilik hoquq yighinidiki pozitsiyisi bilen munasiwetlik. B d t kishilik hoquq yighinida en'gliye amérika we yawropa ittipaqigha eza bashqa döletlerning sépide turup, xitay kishilik hoquq xatirisini qattiq tenqid qilghan. U ammiwi teshkilatlarning yighinda xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi saw shünlining ölümige matem bildürüshni qollighan idi. Lékin en'giliyediki bezi tibet teshkilatlirining qarishiche, di'alogning bikar qilinishi en'gliye di'alogda muzakire qilishni telep qilip otturigha qoyghan mezmunlar bilen munasiwetlik. Xitay en'gliye otturighaqoyghan bezi mesililerni muzakire qilishni xalimighan.

En'gliye hökümiti konkrét qandaq mezmunlarni muzakire qilishni telep qilghanliqi melum emes. Biraq en'giliyediki Uyghur, xitay we tibetlerni öz ichige alghan on nechche ammiwi teshkilat en'gliye hökümitige yighinda muzakire qilishni telep qilip, Uyghur ili we tibettiki kishilik hoquq krizisini öz ichige alghan 16 türlük teklip sun'ghan idi.

Bezi pa'aliyetchiler izchil gherb bilen xitay otturisidiki kishilik hoquq di'alogini tenqidlep kelgen. Ular di'alogning diplomatik shekilge aylinip qalghanliqini eskertip, gherbning kishilik hoquq mesiliside xitaygha qattiq qol bolushini, bolmisa di'alogni toxtitishni tekitlep kelgen idi. Xitayning bu qétimliq kishilik hoquq di'alogini bikar qilishi, bu kishilerde gherbning xitay bilen kishilik hoquq di'alogi ötküzüshning ehmiyiti we zörüriyiti bar-yoqluqigha yene so'al peyda qildi.

Biraq eziz isa ependining qarishiche, di'alog chong ilgirileshke érishelmisimu, uni dawamlashturush zörür.

U: méningche, mundaq söhbetlerning xitay bilen qerellik élip bérilishi zörür. Bu hergizmu shekilwazliq emes. Chünki gherbning hökümet sistémisi, en'gliye, amérika wegherbiy yawropani öz ichige alghan halda mu'eyyen bir qimmet qarishigha ige. Yeni qanunni toluq ijra qilish, döletni puqra bashqurush. Buning négizlik teripi pikir erkinliki we insan heq-hoquqi. Bular en'gliye, amérika we gherb démokratiyesining tüp prinsipi. Shunga, eger gherb xitay bilen kishilik hoquq di'alogini toxtatti, dégen gep, xitayning insan heqliri depsendichilikini nazaret qilishni toxtatti digenliktur. Bu nahayiti muhim, dédi.

Bu xitayning yéqinqi ikki yil ichide en'giliye-xitay kishilik hoquq di'alogini 2‏-qétim bikar qilishidur. Bash ministir deywid kamiron 2012‏-yili 5‏-ayda tibet rohaniy dahiysi dalay lama bilen körüshkende xitay kishilik hoquq di'alogini bir qétim bikar qilghan. Ikki terep munasiwétidiki soghuqchiliq kamiron 2013‏-yili dékabirda xitayni ziyaret qilghanda yumshighan. Her ikki terep kamironning shu qétimliq ziyaritide kishilik hoquq di'alogini eslige keltürüshke qoshulghan. Kamiron buni ikki dölet munasiwétidiki zor ilgirilesh, dep teripligen idi.

Eziz isa ependi, en'gliye xitay bilen munasiwet qilghanda her xil amillarni közde tutidighanliqini, shunga u söhbetni öz ehwaligha qarap élip baridighanliqini bildürdi.
U mundaq dédi: elwette, méning shexsi qarishim, eger biz Uyghurlarning hazirqi ehwalini oylashqanda u pozitsiyisini özgertish kérek, téximu küchlük inkas qayturushi, emeliy heriketlerni qilishi kérekidi. Emma bügünki dunya we döletler otturisidiki munasiwetler, bolupmu 2008‏-yili yüz bergen dunya iqtisadi krizisi en'gliye we yawropadiki döletlerge tesir qildi. En'gliye iqtisadi emdi ösüwatidu. Iqtisadi krizisning derdini en'gliye köp tartti. Kishilik hoquq iqtisadi, siyaset we medeniyet qatarliq nurghun amillargha baghlan'ghan. Gherbning uzun yilliq köp xil istratégiyesi bar. Démekchi menki, gherb qachaniki siyasiy, iqtisadi üstünlükni igilise, xitaygha kishilik hoquq bésimini ashuridu. Eger üstünlükni igilimey öz ‏-ara parallél yaki öz ‏-ara éhtiyajliq bolghan shara'itta eng töwen ehwalgha chüshmeydu, emma uni kontrol qilip paydilinidu.

En'gliye kishilik hoquq doklatida, xitayning Uyghur ilidiki tinch naraziliq heriketlirini “Térrorluq” dep eyiblep, qoralliq basturuwatqanliqini ilgiri sürgen. Doklatta mundaq dégen 2013‏-yili apréldin dékabirghiche yüz bergen bir qatar weqelerde az dégende 120 adem ölgen. Da'irilerning tinch naraziliqi heriketlirini qoralliq basturghanliqi qeyt qilindi. Da'iriler adette bu xil weqelerni qara-qoyuqla térrorluq dep qaraydu we özining bixeterlik herikitini téximu kücheytish arqiliq jawab béridu.

Doklatta yene, tyen'enmén aptomobil hujumidin kéyin, béyjingdiki Uyghurlarni teqib qilish we ulargha qarshi bixeterlik tedbirlirining kücheygenlikini, Uyghur ilida 2013‏-yili aprélda 20 neper Uyghurning “Bölgünchilik”, “Jihadchiliq” bilen eyiblinip uzun yilliq qamaqqa höküm qilin'ghanliqini, shu yili 6‏-ayda 19 neper Uyghur “Diniy ashqunluq” bilen eyiblinip qamaqqa buyrulghanliqini bildürgen shundaqla yene xristi'an muriti alimjan himit, Uyghur ziyaliysi ilham toxtigha oxshash Uyghur kishilik hoquq qoghdighuchilirigha qarshi öch élish heriketlirining dawam qiliwatqanliqini tekitligen.