En'gliye tashqi ishlar ministiri: yighiwélish lagérlirining mewjutluqini delilliduq

En'gliye hökümiti xitayning bir milyondek Uyghurni tutqun qilip, yighiwélish lagérlirigha qamighanliqigha da'ir xewerlerning delillen'genlikini élan qilghan. En'gliye tashqi ishlar ministiri jérimiy hunt seyshenbe küni en'gliye parlaméntining yighinida parlamént ezalirining lagérlar heqqidiki so'aligha jawab bergende en'gliye diplomatlirining Uyghur rayonini ziyaret qilip, Uyghur musulmanlirining keng kölemlik yighiwélish lagérlirigha qamalghanliqigha da'ir xewerlerning “Omumyüzlük toghra” ikenlikini delilligenlikini éytqan.

Jérimiy hunt, en'gliye diplomatlirining mezkur rayonda qeyerlerni ziyaret qilghanliqi, kimler bilen körüshkenlikige da'ir konkrét tepsilatlarni chüshendürmigen bolsimu, emma ziyaretning bu yil 8‏-ayda élip bérilghanliqi, ziyaret netijiside “Bu heqtiki xewerlerning toghra ikenlikide pikir ortaqliqida bolghanliqi” ni bildürgen.

Jérimiy hunt chet'el hökümetlirining ichide hazirgha qeder yighiwélish lagérlirining delillen'genlikini ashkara élan qilghan tunji ministir derijilik hökümet emeldaridur. U en'gliye parlaméntida qilghan sözide mundaq dégen: “Biz bu heqtiki xewerlerge nahayiti endishe bilen diqqet qilmaqtimiz. Biz bu yil 8‏-ayda shinjang ölkisige diplomatik ziyaret élip barduq. Ular bu heqtiki xewerlerning omumyüzlük toghra ikenlikide ortaq pikir hasil qildi. Men xitayni ziyaret qilip, xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bilen körüshkende bu mesilini otturigha qoydum. Biz u yerde boluwatqan ishlardin dawamliq pewqul'adde endishe qilimiz” dégen.

Xitay hökümiti özining Uyghur rayonidiki siyasiti seweblik xelq'ara jem'iyetning qattiq tenqidi we bésimigha uchrimaqta. Kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti bu lagérlardiki az dégende bir milyondek Uyghurgha qarita jismaniy we rohiy iskenje élip bérip, ularni özining diniy étiqadi, tili, medeniyiti we en'enilirini eyibleshke, uningdin waz kechkenlikini ipadileshke mejburlimaqtiken. Bezi kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, jérimiy huntning sözi xitaygha bérilgen siyasiy signaldur.

Amérikidiki kishilik hoquq teshkilati‏-erkinlik sariyining aliy derijilik tetqiqatchisi sarah kuk xanim mundaq deydu: “Delillerge qarighan herqandaq bir kishi xitay hökümitining lagérlarni aqlishi we inkar qilishining put tirep turalmaydighanliqigha guman qilmaydu. Méningche yuqiri derijilik bir gherb emeldarining endishilirini ipadilishi, özliri élip barghan diplomatik tekshürüsh arqiliq buning mewjutluqini delilligenlikini bildürüp, xitayning inkar qilishlirigha qarita qarshi pikirni otturigha qoyushining siyasiy signalliq roli zor. Buning delillerni otturigha qoyushtin siyasiy signalliq roli zor déyishke bolidu. . . . . . . . . . Shunga méningche bu signal birleshme padishahliqning mezkur mesilide jiddiy ikenlikini ipadileydu. Belki u, b d t ning kéler hepte bashlinidighan xitay kishilik hoquq xatirisini qerellik körüp chiqish yighinida bu mesilini otturigha qoyushi mumkin”.

B d t kishilik hoquq kéngishining xitay kishilik hoquq xatirisini “Qerellik körüp chiqish” yighini 6‏-noyabir bashlinidu. Jérimiy hunt del bu yighinning harpisida yighiwélish lagérlirining mewjutluqi delillen'genlikini bildürgen.

Lékin Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qarishiche, hazir b d t we gherbtiki démokratik döletning lagérlar mesiliside konkrét tedbir qollinish waqtidur. En'gliyediki Uyghur pa'aliyetchi rehime mahmut xanim mundaq deydu: “Biz hazir en'gliye hökümitige lagérlarning mewjutluqini ispatlash basquchidin ötüp kettuq. Chünki, uning özi buni dunyagha anglitiwatidu. Emdiki mesile telep qoyush. Heqiqet bu, buninggha siler qandaq qilishinglar kérek?, dégendek”.

Uning körsitishiche, en'gliye xitayning payda-ziyinigha munasiwetlik emelge ashurghili bolidighan tedbirlerni élishi kérek. Rehime maxmut: “Hazirqi ehwal xitay hökümitige kishilik hoquq depsende boldi, dep tenqid qilishtin halqip ketti. Mesilen, hazirqi mesile bularning otturisidiki payda-ziyan toghrisida qandaq tedbir élish mesilisidur. Qaysi yolni tallighanda xitayni bu mesilide oylishidighan bir yerge ekelgili bolidu dégende izdinishimiz kérek. Izdinip qaysi telepni qoysa hem ünümlük hem emelge ashurghili hem ré'alistik bolidu?, shuni tépishimiz kérek”.

Kishilik hoquq teshkilatliri xelq'ara jem'iyetni xitayning uzun yillardin béri kishilik hoquqni depsende qilishigha süküt qilish bilen tenqid qilip kelgen idi. Erkinlik sariyidiki sarah kukning bildürüshiche, Uyghur rayonida yüz bériwatqan depsendichilikning ashkarilinishi we buning wehimisi bu sükütni buzup tashlighan. U mundaq deydu: “Xitay kompartiyesi nurghun mesililerde xelq'ara jem'iyetning nazariti we tenqididin qéchip qutulup keldi. Chünki, xitayning iqtisadi küchi we xitay kompartiyesining buni diplomatik alaqilerde qollinishi seweblik chet'el hökümetliri uninggha süküt qilghan. Biraq shinjangda yüz bériwatqan ishlarning jiddiyliki, buninggha da'ir éniq deliller, depsendichilikning pewqul'adde éghir we zorawanliq xaraktéri sükütni buzup tashlidi”.

Uning bildürüshiche, en'gliye tashqi ishlar ministirining sözi bir siyasiy bayanat bilen cheklinipla qalmay, konkrét heriketke aylinishi kérek iken. U: “Shuningdila bu, zorawanliqni azaytip, xitay hökümitining bezi kishilerni qoyup bérishi, téximu ochuq-ashkara we téximu köp uchur bilen teminlishige türtke bolush ümidi yaritidu” dédi.

En'gliye tashqi ministiri xitay hökümiti yighiwélish lagérlirining mewjutluqini inkar qilip, bu orunlarni “Kespiy terbiye merkezliri” dep perdazlawatqan mezgilde uning mewjutluqi delillen'genlikini bildürdi. Yéqinda Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakir shinxu'a agéntliqigha söhbet élan qilip, kishilerge bu lagérlarda “Kespiy terbiye” élip bériliwatqanliqini ilgiri sürgen. U, bu lagérlarni kishiler ixtiyari qatnishidighan, esliheliri teltöküs bir tetil ornidek teswirligen. Arqidinla xitay merkizi téléwiziye istansisi bu orunlardiki atalmish “Oqughuchilar” ni ziyaret qilip, ular arqiliq lagérlarni perdazlashqa kirishken. Ular bu lagérlarda yétip chiqqan yaki uningda ishligen chet'eldiki bezi shahitlarning bayanlirigha pütünley zit bir menzire yaratqan idi.