Chet'el muxbirlirining Uyghur diyaridiki ziyariti qazaq axbaratida élan qilindi

Xitayning Uyghur weziyiti heqqide tashqi dunyani aldash taktikisi dawamlishiwatqan bir mezgilde xitay hökümiti yéqinda roytérs agéntliqini öz ichige alghan kichik kölemlik bir muxbirlar guruppisini Uyghur diyarida “Aldin orunlashturulghan” ziyaretke teshkilligen. Mezkur ziyaretning asasliq obékti ürümchi, qeshqer we xotendiki atalmish “Kespiy téxnika terbiyilesh merkezliri” we meschitler bolghan.

10-Yanwar küni qazaqistanning xelq'ara xewerler orgini bolghan “Qazaq xewerliri” torida mezkur tor muxbirlirining Uyghur rayonida ziyarette bolush jeryanida körgenliri tepsiliy bayan qilin'ghan bir chong maqale élan qilin'ghan. Maqalide “Terbiyilesh merkezliri” ning ichki muhiti we shu jaydiki munasiwetlik kishilerning sözligen sözliri inchikilik bilen chüshendürülgen. 

Maqale muxbirlarning ürümchidiki “Zorawanliq we térrorluqqa da'ir asasliq weqeler” témisidiki melum körgezmini ziyaret qilishidin bashlan'ghan. Mezkür körgezmide xitay da'iriliri muxbirlargha 1990-yildin buyan rayonda yüz bergen ziddiyet we toqunushlargha a'it süret we sin körünüshlerni yil tertipi boyiche birmu-bir körsetken.

Arqidinla muxbirlar ürümchidiki islam institutida ziyarette bolghan. Maqalide déyilishiche, mezkur institutning bashliqi, Uyghur aptonom rayonluq siyasiy meslihet kéngishining mu'awin re'isi, xitay memliketlik islam dini jem'iyitining mu'awin bashliqi abdureqip tömürniyaz shinjang islam instituti qarmiqidiki meschitning omumiy kölimining 1000 kwadrat métirdin ashidighanliqi, bir qétimda 1200 ademning namaz oquyalaydighanliqi shundaqla bu institutta nöwette 688 oqughuchining diniy bilimlerni öginiwatqanliqini bildürgen. 

Maqalide muxbirlar xitay atawatqan “Kespiy téxnika terbiyilesh mektipi” ni néme üchün gherbtiki kishilik hoquq pa'aliyetchilirining “Siyasiy ménge yuyush merkizi” dewatqanliqi heqqide so'al soralghan. Bu mesilige abdureqip tömürniyaz mundaq dep jawab bergen: “Bu xildiki mektepler emeliyette diniy ashqunluqning tesirige uchrap ketken kishilerge xenzu tili we qanun ögitish arqiliq ularning idiyisini tüzeshni meqset qilghan bir merkezlerdur.” 

Maqalide yene nuqtiliq qilip muxbirlarning “Terbiyilen'güchiler” bilen élip barghan körüshüshliride xitay kadirlarning yénida hemrah bolghanliqi, ular bilen ayrim sözlishish imkaniyitining peqetla bolmighanliqi eskertip ötülgen. 

Maqale aptorining bayanliridin melum bolushiche, ular yene qeshqerdiki téxi héchqandaq bir chet'el muxbirliri ziyaret qilip baqmighan melum “Terbiyilep özgertish merkizi” de ziyarette bolghan.

Ziyaret jeryanida mezkur orunning mes'ulliridin biri chüshendürüp, bu mektepte 2000 dek oqughuchi “Terbiyelinidighanliqi”, ularning köp qismi 20-40 yash arisidiki yerlik kishiler ikenlikini éytqan. Uning sözliridin melum bolushiche, bu mektep 2017-yilning axirida qurulghan bolup, pütkül Uyghur diyaridiki eng chong terbiyilesh merkizi hésablinidiken shundaqla hazirgha qeder 1000 dek oqughuchi terbiyileshni tamamlighan iken.

Muxbir ziyaret jeryanida birqanche “Terbiyilen'güchi” din néme sewebtin bu yerde oqushni oylap qalghanliqini sorighinida, ular jawaben “Men diniy ashqunluqning ziyankeshlikige uchrap, junggoning qanunigha xilapliq qildim. Bu mektepte oqush arqiliq dölet tilini we junggoning qanunini yaxshi ögendim hem oqush püttürüsh diplominimu aldim. Bu yerde bizge pütünley halal tamaq béridu. Her heptide öyge qaytip ata-animiz bilen körüsheleymiz,” dégen. 

Maqale aptorining roshen yorutqan bir nuqtisi bolsa her bir “Terbiyilen'güchi” ning muxbirning yuqiriqi so'aligha bergen jawabi asasen oxshash bolghan. 

Maqalide yene muxbirlarning qeshqerdiki melum “Qoshmaq tughqan” a'iliside élip barghan ziyaritigimu alahide orun bérilgen. Ziyaret dawamida bu a'ilige “Tughqan” bolup kirgen xitay kadir özining wezipisining bu a'ilini qerellik yoqlap turidighanliqi, a'ile ezalirigha xitay tili we qanunini ögitidighanliqini bayan qilghan. Eng qiziq yéri shuki, mezkur a'ilining ezasi bu “Nazaret qilghuchi” gha héchqandaq baha bermey jimjitqine olturghan. 

Muxbirlar axirida xoten shehiridiki melum “Terbiyilesh merkizi” dimu ziyarette bolghan. “Terbiyilen'güchi” ler qeshqerdiki “Terbiyilesh mektipi” dikilerge oxshashla birdek her hepte öyige qaytip ata-ana, uruq-tughqanliri bilen körüshidighanliqini, bu yerde zor mol-hosulgha érishkenlikini éytqan shundaqla bu mektepke özi xalap kelgenlikini alahide tekitlep qoyghan. 

Maqalining axirida Uyghur aptonom rayonining re'isi shöhret zakirning rayondiki atalmish “Térrorizmgha we diniy ashqunluqqa qarshi” heriketlirige bergen izahatliri bayan qilin'ghan. U sözide, “Rayondiki térrorizm we ashqunluqni tügitish üchün biz ‛ma'arip téxnika terbiyilesh merkizi‚ ni tesis qilduq. Bu yerlerde asasliqi dölet tili we qanun ögitilidighan bolup, bu kishilerning turmush sewiyisini yuqiri kötürüshte muhim rol oynaydu,” dégen. 

Halbuki, shöhret zakir “Qazaq xewerliri” torining muxbiri sorighan Uyghur diyaridiki mushundaq “Terbiyilesh mektipi” we terbiyilen'güchilerning toluq sani heqqidiki so'aligha jawab bérelmigen. U müjmel qilip Uyghur diyarining jenubidiki “Terbiyilen'güchi” ler shimaldikilerdin köplükini éytqan. 

Biz bu heqte Uyghur diyarigha muxbir ewetken döletlerning inkasini bilip béqish üchün hindonéziye, malayshiya, pakistan we qazaqistan qatarliq döletlerning elchixanilirigha téléfon qilduq. Malayshiya bilen hindonéziye elchixanisidiki munasiwetlik kishiler bu heqte tepsiliy chüshenchisining yoqluqini éytip, bizge alaqilishishimiz üchün bir élxet adrésini éytip berdi. Emma pakistan elchixanisigha qilghan téléfonimiz jawabsiz qaldi. 

Biz yene sürüshtürüsh arqiliq qazaqistan elchixanisidiki melum déplomat bilen alaqilishish pursitige érishtuq. U qazaqistan muxbirlirining xitayda ziyarette bolghanliqigha a'it bir ishtin we yuqiriqi maqalidin özining héch xewiri yoqluqini bildürdi hem bizge ehwaldin xewerdar bolmaqchi bolsaq intérnéttin munasiwetlik xewerni tépip oqushimizni eskertti. 

Melum bolushiche, ötken yili 10‏-ayda kanada, firansiye, awstraliye, shiwétsiye, en'gliye qatarliq 15 döletning xitayda turushluq bash elchiliri Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari chén chüen'gogha xet yézip, uning bilen Uyghurlarning weziyitini sözlishishni telep qilghan idi. Biraq bu qétimqi ziyaretke orunlashturulghanlar ichide yuqiridiki döletlerning birmu wekili yoq iken.