Хитай баш министири ли кечяң канадаға зиярәткә кәлди

Хитай баш министири ли кечяң 21 - сентәбир күни канадаға йетип келип, канададики 4 күнлүк рәсми зияритини башлиди.

Бу, 2010 - йили хитай сабиқ дөләт рәиси ху җинтав канадани зиярәт қилғандин буян, хитай юқири дәриҗилик рәһбириниң канадани тунҗи зиярәт қилиши болуп һесаблиниду.

2010 - Йилидин етибарән канада хитай мунасивәтлиридә наһайити зор өзгиришләр болди. 2006 - Йили канадада йеңидин һакимйәт бешиға чиққан консерватип партийәдин болған стевен харпер, канаданиң уйғур пуқраси һүсәнҗан җелилни хитайниң өзбекистанда қолға елип хитай түрмисигә ташлиғанлиқи мунасивити билән, баянат елан қилип, “мән кишилик һоқуқтин ибарәт канаданиң қиммәт қаришини долларға тегишмәймән” дегән сөзлири билән шөһрәт қазанған иди. У йәнә 2008 - йили хитайда өткүзүлгән хәлқара олимпик тәнһәрикәт йиғининиң ечилиш мурасимиға қатнишишни рәт қилған.

Кейинки йиллири стевен харпер хитай билән дипломатик мунасивәтлирини әслигә кәлтүргән болсиму әмма, дегәндәк яхши болмай кәлгән.

Канада мәтбуатлири хитай баш министири ли кечяңниң канада зияритигә баһа берип, канада баш министири җастин треду, ли кечяңни қизғин, әмма еһтият билән күтүвалди дәп язди.

Канада мәтбуатлириниң мәлуматлириға асасланғанда, ли кечяң канада валиси давид җонсон билән көрүшкән вә канада баш министири җастин треду билән бирликтә түнүгүн мухбирларни күтүвелиш йиғини өткүзгән.

Хитай баш министири ли кечяңниң канада зиярити, канада баш министири җастин тредуниң 2 һәптә илгири хитайни зиярәт қилиши вә хитай тәрәпниң хитай түрмисидә йетиватқан канада пуқраси кевин гәрратни қоюп бәргән бир мәзгилгә тоғра кәлгән.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати канада шөбиси, канадада паалйәт елип бериватқан шәрқи түркистан сүргүндики һөкүмити дипломатийә вә кишилик һоқуқ ишханиси, бир әркин дуня тәшкилати, демократик хитай бирләшмиси қатарлиқ хитайда демократийә күнлиги астида, канадада паалийәт елип бериватқан тәшкилатлар, җастин тредуниң хитай зиярити һарписида мураҗәтнамә елан қилип,10 йилдин буян хитай түрмисидә йетиватқан һүсәнҗан җелил қатарлиқ барлиқ канадалиқ мәһбусларни қутулдурушни тәләп қилған болсиму, әмма җастин треду хитай зиярити җәрянида һүсәнҗан җелил мәсилисини тилға алмиған.

Хитай баш министири ли кечяңниң алдирап канадани зиярәт қилиши диққәт чәкмәктә.

Һазир канадада яшаватқан сияси мулаһизичи мәмәт тохти, ли кечяңниң алдирап - салдирап канадаға йетип келиши хитайниң канада билән болған һәмкарлиққа җидди еһтияҗлиқ икәнликидин дерәк беридиғанлиғини тәкитләйду.

Кбк телвизийә қанили тор бетидә 21 - сентәбир күни елан қилинған бир хәвәрдә мулаһизә йүргүзүлүп, җастин треду хитай билән болған әркин сода тиҗаритидә ойлишиватқан болуши мумкин. У австралийиниң бешиға кәлгән ишларниң канаданиңму бешиға келип қелишини халимайду, дегән.

Хитай тәрәп туюқсиз австиралийәдин импорт қилинидиған көмүргә қарита йеңи чәклимиләрни оттурға қоюп, австралийәлик көмүр ишчилирини еғир зиян тартиш гирдабиға сөрәп киргән иди.

Хитай йеқинда, канададиму шуниңға охшап кетидиған бир әһвални садир қилған, йәни хитай тәрәп туюқсиз қарарини өзгәртип, канададин импорт қилидиған қичиға қарита йеңи чәклимиләрни қоюп, канадада қича ишләпчиқириши билән шуғуллиниватқан 50 миңдин артуқ деһқанниң наразилиқини қозғиған иди.

Канада хитай сода мунасивәтлиригә, хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири һәр вақит көләңгә чүшүрүп кәлмәктә. Өткән һәптә хитай тәрәп хитай түрмисидә йетиватқиниға 2 йил болған кевин гәрратни қоюп бериш арқилиқ канададики хитайға қариши наразилиқларни пәсәйтмәкчи болған болсиму, әмма хәлқара кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати қатарлиқ органлар, уйғур елидики кишилик һоқуқ вәзийитиниң хитайниң ичкири өлкилиригә селиштурғанда техиму еғир әһвалда икәнлигини муәййәнләштүрмәктә.

Канададики көплигән анализчилар хитайниң кевин гәрратни қоюп бериши өзиниң күндин күнгә еғирлишиватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини пәдәзләштин башқа нәрсә әмәс, хитайдики уйғурлар нормал болған сақал қоюш, һиҗаплиниш вә роза тутуш қатарлиқ дини өрп - адәтлириниму давамлаштуралмайватиду, дәп мулаһизә йүргүзмәктә. Хитай тәрәпниң канада пуқраси кевин гәрратни қоюп берип бир һәптидин кейин, хитай баш министири ли кечяңниң канадаға зиярәткә кәлгәнликигә қарита мулаһизә йүргүзгән мәмәт тохти хитайниң кишилик һоқуқ мәсилиси сәвәбидин канададики мәнпәәтлиридин зиян тартип қелиштин еһтият қиливатқанлиқини билдүрди.

Йеңи һакимйәт бешиға чиққан җастин тредуниң хитай билән йеқинлишиш арқилиқ, асия базарлириға ичкириләп кириш нийити болсиму әмма хитайниң вәдисидә турмаслиқим шундақла кишилик һоқуқ хатирисиниң яхши болмаслиқи қатарлиқ сәвәбләр түпәйлидин,хитайға еһтият билән йеқинлишишқа мәҗбур болуватқанлиқи мәлум.

Бу йил январда хитай билән болған сода тиҗарәтниң алтун дәврини башлайдиғанлиқини елан қилған җастин треду, бу йил июнда канадаға зиярәткә кәлгән, хитай ташқи ишлар министири ваң йиниң кишилик һоқуқ һәққидә соал сориған мухбирға азар бериш сәтчилики йүз бәргәндин кейин, хитай тәрәп кишилик һоқуқ хатирисидә яхшилиниш көрүлмәй туруп, канаданиң хитай билән әркин сода тиҗаритини йолға қоюшқа алдиришиниң һаҗити йоқ, дегән.

Йеқинда җастин тредуға һәмраһ болуп хитайда зиярәттә болған канаданиң хәлқаралиқ сода министири фре ланд ханим, канаданиң хитай билән болған сода мунасивәтлирини, қайта қайта өйлишип, еһтият билән муқим елип баридиғанлиқини тәкитлигән.

Түнүгүн өткүзүлгән мухбирларни күтүвелиш йиғинида җастин треду, хитай билән болған әркин сода тиҗаритини 2025 - йили башлайдиғанлиқини елан қилған. Хитай баш министири ли кечяң мухбирларни күтүвелиш йиғинида, хитайда өлүм җазасиниң мәвҗут икәнлигини очуқ ашкарә тилға елип канада мәтбуат саһәсидә зор ғулғула пәйда қилған.

Канадада яшаватқан сияси мулаһизичи камил турсун хитай баш министири ли кечяңниң канадаға қаратқан 4 күнлүк зияритигә баһа бәрди.

Канадада йеңи һакимийәт бешиға чиққан либерәлларниң, хитайдәк диктатор бир дөләт билән, тарихтики һәрқандақ бир дәвргә селиштурғанда техиму аппақ чапақ болуши, канадада паалийәт елип бериватқан уйғур тәшкилатлири шундақла уйғурларниң тәқдиригә йеқиндин көңүл бөлидиған затларни әндишигә салмақта.

Улар канадада елип баридиған кишилик һоқуқ давасиниң йеңи йол вә истратегийилири һәққидә баш қатурмақта. Бу һәқтә мулаһизә йүргүзгән һазир америкида яшаватқан сияси мулаһизичи нурмәмәт мусабай өз көз қарашлирини баян қилди.

Хитай баш министири ли кечаң ниюйоркта өткүзүлгән бирләшкән дөләтләр тәшкилати омуми йиғиниға қатнашқандин кейин канадаға зиярәткә кәлгән. Униң бу 4 күнлүк зиярәт җәрянида, канада сода саһәсидики әрбаплар билән көрүшкәндин башқа йәнә, канаданиң материял шәһридә зиярәттә болидиғанлиқи вә канададики хитай җәмийәтлири билән көрүшидиғанлиқи мөлчәрләнмәктә.