D u q malayshiya da'irilirini Uyghur musapirlirini xitaygha qayturmasliqqa chaqirdi

Dunya Uyghur qurultiyi peyshenbe küni malayshiyada tutup turuluwatqan Uyghur musapirlar heqqide bayanat élan qilip, ularni xitaygha hergiz qayturmasliqqa chaqirdi. D u q ning bayanatida agahlandurulushiche, “Eger ular xitaygha qayturulsa, étnik kélip chiqishi seweblik tutqun qilinish, ten jazasigha uchrash, iz-déreksiz yoqap kétish yaki öltürülüshtek jiddiy xewpke duch kélidiken.” d u q bayanatida yene malayshiya da'irilirini xelq'ara kishilik hoquq ölchemlirige emel qilishqa chaqirip, “Bu 11 neper bigunah kishini ziyankeshlikke uchraydighan bir döletke qayturushning ornini tolduruwalghili bolmaydu,” dep tekitligen.

2017‏-Yili 11‏-ayda taylandning malayshiyagha chégridash sadaw baziridiki musapirlar lagérida tutup turuluwatqan 20 neper Uyghur musapiri lagérning témini téship qachidu. Qéchish jeryanida musapirlarning 3 nepiri tayland saqchilirigha tutulup qalidu. Qalghan musapirlar muweppeqiyetlik halda malayshiya terepke qéchip ötiwalghan bolsimu, lékin ularning 5 nepiri malayshiya saqchilirigha tutulup qélip, tayland da'irilirige ötküzüp bérilgen. Emma qalghan 12 musapir yéqinqi künlerge qeder malayshiyada yoshurunup turghan idi.

Lékin malayshiyada yoshurunup turghan 11 kishi yéqinda malayshiya saqchilirigha tutulup qalghan. Yene bir musapirning aqiwitining qandaq bolghanliqi melum emes. Roytérs agéntliqi peyshenbe küni tarqatqan bu heqtiki xewiride weqedin xewerdar malayshiyaliq emeldarlarning sözini neqil keltürüp, xitayning Uyghur musapirlirini qayturup kétish üchün malayshiyagha bésim ishlewatqanliqini bildürdi.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa bügün ziyaritimizni qobul qilip, malayshiyani yuqiriqi Uyghurlargha musapirliq salahiyiti bérishke chaqirdi. Dolqun eysa mundaq deydu: “Malayshiya b d t gha eza bolghan bir dölet. Bu yerdiki qéchip kelgen 11 neper qérindishimiz xelq'ara muhajirlar qanuni boyiche qoghdilishqa tégishlik insanlardur. Bular héchqachan jinayet ötküzgen yaki jinayet ötküzgechke qachqan insanlar emes. Uning üstige, ular 4 yildin béri tayland türmiside turuwatqan insanlar. Ular malayshiyagha qéchip, malayshiya saqchilirigha tutuluptu. Emdi hazir xitay hökümiti ularni qayturuwélish üchün malayshiyagha bésim ishlitiwatidu. Bu mesile bizning nahayiti jiddiy endishimizni qozghawatidu. Biz malayshiya hökümitidin ulargha musapirliq salahiyiti bérishini, xitaygha qayturmasliqini telep qilimiz.”

Biz bügün küni malayshiyaning washin'gtondiki elchixanisi qatarliq orunlargha téléfon qilip, elchixanining axbarat emeldari bilen sözlishishni, uninggha malayshiya hökümitining Uyghur musapirlar mesilisidiki pozitsiyesini soraydighanliqimizni bildürduq. Lékin elchixanining nöwetchi xadimi axbarat emeldarining aldirashliqini ilgiri sürüp, téléfonimizni ulap bermidi. U: “Hazir axbarat emeldarlirining héchqaysisining waqti yoq. Héchkim hazir téléfon ziyariti qobul qilalmaydu. So'alingiz bolsa élxet arqiliq eweting,” dep téléfonni üzüwetti.

Hazir musapirlar lagéridin qachqan Uyghur musapirlarning 8 nepiri tayland da'irilirining qolida bolup, ularning 5 nepirini malayshiya qayturup bergen. Tayland kishilik hoquq teshkilatining bildürüshiche, hazir Uyghur musapirlirining ehwalidin xewer élish qiyinliship ketken.

“Puqralarni küchlendürüsh” namliq kishilik hoquq teshkilatining mes'uli shalida tajaronsuk xanim bügün ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Biz ulardin bezilirining qayturup kélin'genlikini bilsekmu, biraq qayturup kelgendin kéyin qandaq bolghanliqini héchkim bilmeydu. Men ularni xitaygha qayturup béridu, dep qarimaymen. Da'iriler ularni bu yerde tutup turushi mumkin. Men ilgiri ulardin 5 kishining malayshiyada tutulup qalghanliqini anglighan. Eger hazir ular téximu köp musapirni tutuwalghan bolsa, démek ularni taylandqa ötküzüp béremdikin, deymen. Belki aldimizdiki düshenbe küni bizningkilerge ötküzüp béremdikin, deymen. Ötken düshenbe küni 5 ni ötküzüp bergen. Ah tengrim, biz ularning ehwalini bilmeymiz, chünki, da'iriler bizning ular bilen körüshüshimizge yol qoymaywatidu.”

D u q ning re'isi dolqun eysaning bildürüshiche, eger malayshiya hökümiti ularni xitaygha qayturup berse, ularning hayati tehditke uchraydiken. U, Uyghurlarni xitaygha qaytursa qandaq bolidighanliqigha da'ir nurghun sawaqlar barliqini bildürdi.

Dolqun eysa mundaq dédi: “Ular xitaygha qayturulsa, xuddi 109 neper qérindishimiz qayturulghan 4 yildin buyan héchqandaq uchuri bolmighandek bularningmu tashqi dunyagha héch xewiri bolmaydu. Shunga, bularning hayatiningmu u yerde ten jazasigha uchrash, her xil bésim hetta ölüm jazasi bérishtek qiyin weziyetlerge duch kélishi mumkin. Chünki chet'elde normal oquwatqan insanlar qaytqandin kéyin yoqap kétip barghan, 'terbiyelesh lagérliri' gha apirilip, ularni uzun yilliq qamaq jazasigha buyruwatqan ehwallargha shahit boluwatimiz.”

Tayland “Puqralarni küchlendürüsh” teshkilatidiki shalidaning qeyt qilishiche, hazirqi tayland hökümitining xitay bilen bolghan munasiwiti nahayiti yéqin bolup, shu sewebtin tayland bu ishta lingship qalghan. Shalida, eger hazirqi hökümet yiqilip, ornigha démokratik bir hökümet chiqsa, bu Uyghur musapirlirigha paydiliq bolidu, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Shalida mundaq deydu: “Biz chégradin ötüp ketken musapirlarning erkinlikke érishishige du'a qilimiz. Biraq shunimu bilishimiz kérekki, qéchip ketken Uyghur musapirlarni tutushta malayshiya bilen tayland öz ara alaqe qanili qurghan shundaqla bu mesilide xitaymu tayland hökümitige qattiq bésim qilip keldi. Musapirla türmidin qachqanda xitay tayland hökümiti bilen körüshken. Shunga, xitay musapirlarni tutushta hem malayshiyagha hem tayland hökümitige qattiq bésim ishletti. Hazir tayland hökümiti lingship qaldi. Hökümetke qarshi nurghun heriketler partlap, hazirqi hökümiti hoquqini tartqurup qoyuwatidu. Hazirqi hökümet xitay bilen bek yéqin. Eger hazirqi hökümet yiqilip, ornigha démokratik bir hökümet chiqsa, belkim bu Uyghur musapirlirigha paydiliq bolidu, dep qaraymen.”

Roytérs agéntliqining xewiride qeyt qilishiche, xitay malayshiyadin Uyghur musapirlirini qayturup bérishini telep qilghan bolsimu, lékin ku'ala-lompurdiki bezi gherblik diplomatlar Uyghur musapirlar mesilisige arilashqan. Xewerde qaysi dölet diplomatlirining arilishiwatqanliqi tilgha élinmighan bolsimu, emma ularning malayshiyani Uyghur musapirlirini xitaygha qayturmasliqqa ündewatqanliqini bildürgen.