Malayshiyaning xitay bilen 11 Uyghurni qayturushni sözlishishi kishilik hoquq teshkilatlirida endishe qozghidi

Malaysiya hökümitining tayland musapirlar lagéridin qéchip chiqip, malayshiyada tutulup qalghan 11 neper Uyghur musapir mesiliside xitay bilen imzalighan qachqunlarni ötküzüp bérish kélishimige emel qilidighanliqini élan qilishi, kishilik hoquq teshkilatlirida endishe qozghidi. Kishilik hoquq teshkilatlirining agahlandurushiche, eger malaysiya Uyghur musapirlirini xitaygha qaytursa, ularning hayati tehditke uchrapla qalmay, bu yene bashqa döletlerge nachar ülge yaritip béridiken.

Ötken yili 11‏-ayda taylandning malaysiya chégrasidiki bir musapirlar lagéridin qéchip malayshiyagha ötüp ketken Uyghurlardin 11‏ kishi ötken ayning axirliri malaysiya amanliq küchlirining qoligha chüshüp qalghan. Arqidinla xitay Uyghur musapirlirini özlirige ötküzüp bérishni telep qilghan. Lékin, amérika hökümiti we kishilik hoquq közitish teshkilati qatarliq organlar malayshiyani Uyghur musapirlirini xitaygha qayturmasliqqa chaqirghan idi.

Malaysiya “Yultuz géziti” ning xewer qilishiche, malayshiyaning mu'awin bash ministiri ehmed zahit hamidi ötken shenbe küni malayshiyadiki bir uniwérsitétning oqughuchilirigha nutuq sözligende muxbirlargha melumat bérip, saqchilarning Uyghur musapirlirini tekshürüwatqanliqi, musapirlarning tekshürüsh netijisige qarap xitaygha qayturulidighanliqini bildürgen. Ehmed zahit hamidi: “Malaysiya saqchiliri tekshürüsh élip bérip, uchur toplawatidu. Bolupmu ularning ichidiki herqandaq birining da'ish bilen munasiwiti bar -yoqluqi tekshürülüwatidu” dégen.

Lékin, ehmet zahit hamidining sözi derhal kishilik hoquq teshkilatlirida endishe qozghidi. Kishilik hoquq közitish teshkilati asiya bölümining ijra'iye diréktori bred adams düshenbe küni radiyomizning ziyaritini qobul qilip, malaysiya Uyghur mesiliside xitayning sözige bek ishinip ketmeslikni agahlandurdi.

Bred adams mundaq deydu: “Malaysiya bek éhtiyat qilishi kérek. Malaysiya musulmanlar köp sanliqtiki dölet. Xitay Uyghur musulmanlirigha dunyaning herqandaq yéridiki musulmanlar uchrawatqan mu'amilidinmu nachar mu'amile qilmaqta. Ularning qanuni musulmanlarni kemsitidu. Ularning qanuni musulmanlargha némini öginish, diniy ibadetni qandaq qilishlarni mejburiy tangidu. Malaysiya xitayning Uyghurlar toghrisidiki sözlirige qarita bek hoshyar bolushi kérek. Xitayda Uyghurlargha qarita mundaq omumiy tonush bar, eger siz musulman bolsingiz we xitayning shinjangdiki qanunini ijra qilishigha qarshi chiqsingiz, démek siz térrorchi. Emeliyette mana buning özi malaysiya gherb döletliri üstidin shikayet qiliwatqan mesile. U mushu seweblik bu döletlerni qattiq tenqid qilip keldi. Lékin xitay bu kishilerni héchqandaq delilsiz da'ish bilen alaqisi bar yaki térrorchi, dep eyiblise, malaysiya uninggha süküt qiliwatidu hetta uning bilen hemkarlishiwatidu. Méningche malaysiya buni qobul qilmasliqi kérek”.

Amérikidiki nopuzluq kishilik hoquq teshkilatliri- erkinlik sariyining aliy derijilik tetqiqatchisi sarah kuk xanimning ilgiri sürüshiche, malaysiya mu'awin bash ministiri ehmet zahit hamidining “Malaysiya xitay bilen imzalighan tutqunlarni ötküzüp bérish kélishimige emel qilidu” dégen sözi uningda endishe qozghighan. Sarah kuk, hamidining Uyghur musapirlirini bu kélishimning ramkisi ichige élishi xeterlik ülge yaritidighanliqini bildürdi.

Sarah kuk mundaq deydu: “Eger malaysiya bu kishilerni malayshiyada herqandaq bir ishqa chétishliq, dep qarisa, malaysiya ularni xitaygha qayturmay malayshiyaning özide jazalishi kérek. Lékin méning bu yerde diqqitimni qozghighan mesile, bolupmu mu'awin bash ministirning bu kishilerni ikki dölet otturisidiki qanun yardem kélishimlirining ramkisi ichige élishidur. Mana bu xitay hökümiti bashqa döletler bilen bolupmu asiyadiki döletler bilen emelge ashurushqa tiriship kelgen mesile. Méningche bu xil yoshurun xewp yalghuz malaysiya üchün xeterlik bolupla qalmay, bashqa döletler üchünmu xeterlik. Chünki, bu xitayning siyasiy we diniy qachqunlarni qayturup kétishige ülge yaritidu”.

Malayshiyaning mu'awin bash ministiri ehmet zahit hamidi shenbe küni “Malaysiya tün hüse'in on uniwérsitéti” da muxbirlargha bergen melumatida yene, malaysiya saqchilirining xitay terep bilen uchriship, musapirlarni ötküzüp bérish mesilisini muzakire qilghanliqini bildürgen. Hamidi: “Bizning ötküzüp bérish mesilisidiki qararimiz xitay bilen imzalighan kélishimlerni jümlidin köp tereplimilik qanun yardimi we öz ara ötküzüp bérish kélishimlirini asas qilidu” dégen.

Xitay bilen malayshiyaning “Köp tereplimilik qanun yardimi we öz ara ötküzüp bérish kélishimi” 2015‏-yili noyabirda xitay bash ministiri li kéchyang malayshiyani ziyaret qilghanda imzalan'ghan. Erkinlik sariyidiki sarah kukning bildürüshiche, bu xil mesililerning sot yaki b d t musapirlar mehkimiliride bir terep qilinmasliqi malayshiyadek döletlerde qanunning roligha buzghunchiliq qilmaqta iken.

Sarah kuk: “Uningdek musapirlar mesilisi bek éghir bolmighan döletlerde bu xil délolarning sot sistémisida yaki b d t musapirlar mehkimisige oxshash organlarning ölchemliri boyiche bir terep qilinmasliqi, biz xuddi malayshiyadek döletlerde körüwatqandek uning yuqiri derijilik siyasiy shexsler teripidin bir terep qilinishi, bu döletlerde qanunning roli we edliye musteqilliqigha xiris peyda qilmaqta. Biz malaysiyadiki Uyghur musapirlar mesiliside buning köptüriliwétip barghanliqi we bu qanun bilen bashqurushqa buzghunchiliq qiliwatqanliqini körüwatimiz”.

Xelq'ara kechürüm teshkilati asiya bölümining ijra'iye diréktori bred adamsning qarishiche, malaysiya Uyghur musapirlirini xitaygha qayturmasliqi, ularni b d t musapirlar mehkimisining bir terep qilishigha tapshurup bérishi kérek.
Bred adams mundaq deydu: “Malaysiya xelq'ara musapirlar ehdinamisini toghra ishlitip, bu kishilerni b d t musapirlar mehkimisining bir terep qilishigha, ularning musapir yaki emeslikige shularning qarar bérishigha yol qoyushi kérek. Eger musapirlar mehkimisi bu kishilerning musapir ikenlikini qarar qilsa, ularning bashqa döletlerge orunlashturulushigha yol qoyushi lazim, bu döletler belkim malaysiya bolushi mumkin yaki bashqa bir dölet bolushimu mumkin. Lékin ular hergiz xitaygha qayturulmasliqi kérek. Chünki, xitaygha qayturulsa ularning kishilik bixeterliki tehditke uchraydu”.

Bu xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining malayshiyani Uyghur musapirlar mesiliside 1‏- qétim tenqid qilishi emes. Malaysiya 2017‏-yili séntebirde 29 neper Uyghurni xitaygha qayturup bergen. Ehmet zahit hamidi, bu 29 kishining saxta pasport we uchurlar bilen malayshiyagha kirgende qolgha élin'ghanliqini bildürgen. Shuningdin buyan yuqiriqi 29 kishining héchqandaq iz dériki élinalmighan idi.

Amérika hökümiti we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining qarishiche, herqandaq bir Uyghur musapiri xitaygha qayturup bérilse, ularning ten jazasi, ölüm jazasi, uzun muddetlik qamaq jazasigha höküm qilinishi yaki iz- déreksiz yoqap kétish mumkinchiliki mewjut iken. Ular, herqandaq bir musapirni hayati xewpke uchraydighan 2‏- bir döletke qayturushning xelq'ara ehdinamilerge xilap ikenlikini agahlandurup kelgen.