Xitayning iqtisadiy we siyasiy tesirini ashurush herikiti küchlük munazire qozghimaqta

Yéqinda amérikining dangliq méhmansaray zenjiri‏ - marri'otning öz tor bétide élan qilghan bir ray sinashta tibet, xongkong, teywen we awmén (makaw) qatarliq jaylarni “Dölet” katégoriyesige kirgüzüshi xitayni qattiq narazi qilghan idi. Xitay da'iriliri marri'ot méhmansaray guruhini bu munasiwet bilen jazalap, ularning xitaydiki tor bétini bir hepte taqap qoyghan. Marri'ot guruhi xitay hökümitidin epu sorashqa mejbur bolghan idi. Mezkur weqe, xitayning dunyagha körsitiwatqan siyasiy tesirini yene bir qétim kün tertipke élip keldi. Közetküchiler xitayning dunyagha körsitiwatqan tesirining jiddiylikini bildürmekte.

Dunyaning herqaysi jaylirida tijaret qiliwatqan marri'ot méhmansaray guruhi xitaydiki tor bétide élip barghan bir ray sinashta teywen, xongkong we tibetlerni ayrim musteqil döletler qatarida körsitip qoyghanliqtin xitay hökümitining küchlük ghezipige uchrighan we axiri bérip shirket xitay hökümitidin epu sorashqa mejbur bolghan idi. “Wal strét zhurnili” da körsitilishiche, marri'otning asiya - tinch okyan ishlirigha mes'ul diréktori kréyg simit “Bu men sadir qilghan eng zor xataliq, belkim ish hayatimdiki eng chong xataliqim bolsa kérek” dégen towa xaraktérlik bir bayanname élan qilishqa mejbur bolghan, uning bu bayani” xitay kündilik géziti” de élan qilin'ghan. Bundin bashqa yene, marri'ot shirkiti oxshash xataliqni qayta sadir qilmasliq heqqide 8 maddiliq bir “Tüzitish pilani” élan qilghan.

Oxshash weqe yene, italiyening moda kiyim-kéchek markisi “Zara”, délta hawa yolliri we médtronik namliq tebi'iy eswablarni ishlepchiqirish shirketlirigimu yüz bergen bolup, ularmu öz tor béketliride “Teywen” ni musteqil döletler qatarigha kirgüzgen iken.

“Wal stirit zhurnili” obzorchisi andru browni maqaliside mulahize qilishiche, xitayning bundaq esebiy wetenperwerliki uzun waqittin béri chet'el meblegh salghuchilirigha ziyan séliwatqan bolup, maqalide bu heqte mundaq déyilgen: “Xitay hökümiti chet'el shirketlirige özining siyasiy qarishinimu shert qilip qoshup keldi. Xitay da'iriliri eng téz zoriyiwatqan bir bazar bolush süpiti bilen özini iqtisadiy munasiwetlerde shert békitishke hoquqluq, dep qaraydu. Marri'ot shirkitimu bashqa nurghun xelq'araliq shirketlerge oxshash peqetla xitayning tijaret shertlirinila emes belki uning siyasiy sezgürlüklirinimu qobul qildi” dep yazghan.

Aptor andru browni maqaliside, amérikining alma shirkiti we bashqa kitab neshr shirketliriningmu mushundaq bésim sewebidin xitayning pikir - uchur erkinlikige qoyghan cheklimilirini özleshtürüshke mejbur bolghanliqini bayan qilghan.

Derweqe xitay hökümitining bésimi tüpeylidin yer sharidiki eng chong ilmiy neshriyat guruhi bolghan “Siprin'gér-tebi'et” guruhi öz qarmiqida neshr qiliniwatqan “Xitay siyasetshunasliqi zhurnili”, “Xelq'ara siyasetshunasliq” qatarliq ilmiy zhurnallarning tor bétidin xitaygha munasiwetlik 1000 parche ilmiy maqalini öchürgen idi. Öchürülgen maqalilerning köp qismi teywen, tibet we “Medeniyet zor inqilabi” gha munasiwetlik maqaliler idi. Ötken yil 8-ayda yene en'gliyediki nopuzluq uniwérsitét kambirij uniwérsitéti neshriyatimu xitay hökümitining bésimi bilen özi neshr qiliwatqan “Xitay pesilliki” namliq ilmiy zhurnaldin xitaygha munasiwetlik 300 parchidin artuq maqalini öchürüwetken idi.

Amérikidiki “Erkinlik sariyi” ning tetqiqatchisi sarah kuk xanim radiyomizgha qilghan sözide, xitayning iqtisadini küchini qollinip turup, döletler siyasitige tesir körsitish heriketlirining amérikidimu qismen öz ipadisini tépiwatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi: “Xitayning amérikidiki siyasiy tesiri menche awstraliye we yéngi zélandiyedikidek bolmisimu, emma xitayning amérikidiki meblighining éshishi xewpni kücheytiwétidu. Chünki xitay buni bir wasite qilip qollinishi mumkin. Buning bir misalini biz téxi yéqinda kaliforniye shtatining qanun tüzüsh orginida körduq. Kaliforniye shtati téxi yéqinda xitayda zulumgha uchrighan falun'gung muritlirining kishilik hoquqlirigha munasiwetlik bir qanun lahiyesini otturigha qoyghan idi. Buning bilen xitayning san - firansiskoda turushluq konsulxanisi ochuq - ashkara halda kaliforniye shtatliq qanuniy organ ezalirigha xet yézip, ulargha bésim qilghan. Ular, bu qanun layihesi maqullan'ghan teqdirde iqtisadiy munasiwetlerge ziyan salidighanliqini éytip tehdit qilghan. Netijide, bu layihe emeldin qaldi. Démek, xitay hökümiti mana mushundaq wasitilerni qollinish arqiliq amérikidikimu kishilerning hoquqini chekleshke we démokratiyening ishlishige ziyan salmaqta. Menche amérika hökümiti bu mesilini jiddiy diqqet - étibargha élishi kérek”

Aldinqi hepte prézidént tramp memuriyiti teripidin xitayning eqliy mülk jasusluqi mesililirini tekshürüsh we doklat yézishqa teyinlen'gen tekshürgüchiliri tekshürüsh netijisini élan qilip, amérikining 2001‏-yili xitayning dunya soda teshkilatigha kirishini qollap xatalashqanliqini bildürgen idi. Doklatta, amérika xitayning dunya soda teshkilatigha kirishtin awwal bazar igiliki iqtisadigha köchüp, bazirini keng échiwétish heqqide bergen wedisige emel qilmighanliqi, xitay dölet shirketlirini qollap, chet'el shirketliri üchün heqsiz riqabet peyda qiliwatqanliqi bayan qilin'ghan. Andru browni bolsa maqaliside xitayning bu xil pozitsiyesining shi jinping hakimiyiti mezgilide téximu küchiyip ketkenlikini bildürgen. U bu heqte maqaliside “Shi jinping buni amérikining ölchem - qéliplirini buzup, özining tereqqiyat yolini bazargha salidighan bir tarixi purset, dep qarawatidu. Uning bir belwagh bir yol qurulushi del xitayning xelq'ara tijaret we meblegh sahesige yéngi bashtin shekil bérishke toluq ishenchi barliqini körsitip béridu. . . Xitay hökümitining siyasiy qarashlirining dunyaning eng chong méhsansaray guruhi teripidin, hawa transport shirkiti we dunyagha dangliq bir moda shirkiti teripidin özleshtürülgenlikini nezerde tutqanda xitay bashlamchiliqidiki yéngi bir tertip alliqachan yolgha chiqti déyishke bolidu” dep yazghan. Amérikidiki Uyghur ziyaliysi, amérika - Uyghur birleshmisi re'isi ilshat hesen ependi bu heqte öz köz qarishini ipadilep, hazirqi dunya weziyitining xitayning öz pilanlirigha ishqa ashurushigha paydiliq shara'it yaritip bergenlikini bildürdi.

Emma erkinlik sariyi tetqiqatchisi sarah kuk xanim bolsa hazir xitay hökümitining xelq'aragha siyasiy tesirini körsitish heriketlirining hazir keng kölemde diqqet qozghawatqanliqini, erkinlik sariyi we bashqa organlarningmu bu heqte köp qétim öz endishilirini otturigha qoyghanliqini bildürdi. U, amérikida nöwette bu mesile heqqide jiddiy izdinishler boluwatqanliqini nezerde tutqanda amérika hökümiti we bashqa gherb elliri hökümetlirini buninggha qarshi tedbir alidu, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Amérika hökümiti düshenbe küni xitayning erzan mallirigha qarshi amérika shirketlirining menpe'etlirini qoghdash üchün xitayning quyash énérgiyesi kontrol supisi we kir'alghulirigha yéngi chégra béji élan qilghan idi. S n n éytishiche, melum bolushiche, amérika hökümiti amérikining eqliy mülk hoquqi we bashqa türlerge munasiwetlik yéngi qararlarnimu élan qilishqa teyyarliniwatqan bolup, bezi közetküchiler buni amérikining xitaygha qarshi achqan soda urushining bashlinishi bolushi mumkin, dep mulahize qilmaqta.