Mayk pensning xitay heqqidiki nutqi amérikining xitay siyasitidiki özgirishlerdin bésharet bermekte (2)

Amérika mu'awin prézidénti mayk pens 4-öktebir küni amérika paytexti washin'gtondiki nopuzluq tetqiqat merkezliridin bolghan “Xudson instituti” da xitay heqqide muhim nutuq sözligen idi. Uning “Amérika qoshma shtatliri emdi xitaygha yéngiche siyaset yürgüzidu” dep turup bashlighan nutqi küchlük diqqet qozghidi.

“Washin'gton pochtisi” géziti mexsus siton yazghuchisi josh roginning bu heqtiki mulahiziside körsitilishiche, bu nutuqning eng muhim alahidiliki amérikining emdi xitayning dunyadiki iqtisadiy we istratégiyelik tajawuzchiliq siyasetlirige hem shundaqla dölet ichide yürgüzüwatqan bésim siyasitigimu qarshi turup, xitayni dölet ichi we sirtigha qaratqan siyasetlirini özgertishke mejburlaydighanliqini wede qilghanliqi iken.

Amérikidiki Uyghur adwokat nuriy türkel ependimu bu heqte radiyomizgha qilghan sözide, “Mayk pensning nutqida Uyghur mesilisige mexsus bir paragrafta orun bérishinimu amérika hökümitining emdi Uyghurlarning kishilik hoquq mesililiride peqetla xitaygha undaq qilmasliqni tewsiye qilip qoyushla emes belki, amérikining tashqi siyasitidiki muhim mesile qilip békitkenlikining ipadisi”, dep körsetti.

Amérika prézidénti mayk pens peyshenbe künidiki nutqida xitay hökümitining dölet ichide yürgüzüwatqan bundaq mutleq kontrol siyasetlirini bashqa döletlergimu éksport qilip bérishni közlewatqanliqinimu ipade qilghan idi. Mayk pens nutqida alahide orun bergen témilarning biri bolsa xitayning “Qerz diplomatiyesi” boldi. U sözide: “Xitay hökümiti hazir asiyadin afriqighiche, yawropa we hetta latin amérika döletlirigiche qerz bermekte. Shertliri nahayiti müjmel bolghan bu qerz kélishimliri arqiliq pütün paydini xitay almaqta” dédi.

U xitay hökümitining bu döletlerni aldi bilen qerzge boghup qoyghandin kéyin andin ularni özining siyasiy oyunlirigha wasite bolushqa qistawatqanliqini, jümlidin bezi döletlerde uning qerz ornigha istratégiyelik orunlarni igiliwalghan bolsa, yene mushu usul bilen 3 latin amérika dölitini teywen bilen bolghan diplomatik munasiwitini üzüshke mejburlighanliqidek weqelerni misal qilip körsetti.

Xongkongda turushluq siyaset analizchisi xu shawjang radiyomizgha qilghan sözide amérikining nechche waqittin béri xitaygha herqandaq toqunushta “Yol qoyush” pozitsiyesini asas qilghan siyaset yürgüzüp kelgenlikini bildürgen we amérikining axiri heqiqetni tonup yetkenlikini qarshi alghan.

U sözide: “Amérika axiri nechche waqittin béri yürgüzüp kelgen siyasetlirining peqetla bir xam xiyal yaki bir quruq fantaziye ikenlikini tonup yetti. Bu, amérikining ötmüshte yürgüzgen xata siyasetlirini étirap qilishidur. Xitayning sabiq sowét ittipaqidek hakimmutleqliqni tekrarlawatqanliqini tonup yétish amérika siyasetchiliri we amérika jem'iyitidiki asasiy éqim üchün nahayiti zor bir ilgirilesh” dégen.

Nuri türkel ependi sözide: “Amérikining xitaygha qaratqan siyasitidiki özgirishning qandaq ijra bolushi yenila xitayning özige baghliq”, dep körsetti. U sözide: “Xitay hökümiti eger insaniyetke paydiliq bir hakimiyet bolup, démokratiye, ortaq tereqqiyat, tinchliq, kishilik hoquq dégenlerni hörmet qilidighan, bashqa hakimiyetler bilen tinchliq ichide ortaq tereqqiy qilip, dunyaning ishlirigha ortaq köngül bölidighan bir hörmetke sazawer qudretlik dölet bolimen deydiken u halda xitay buningda utup chiqidu. Eger undaq bolmaydiken bu xitayning zawalliqqa yüz tutushi bolup hésablinidu. Chünki, héchqandaq bir döletning qudritining téxi amérikini bésip chüshelmeydighini bir heqiqet” dédi.

Derweqe, mu'awin prézidént mayk pensmu shu künki nutqida amérikining hazir herbiy küchini qattiq küchlendürüwatqanliqini tekitlep: “Biz tarixtin béri dunyadiki eng qudretlik armiyege ige bolup kelduq, hélihem shundaq. Prézidént tramp yéqinda dölet mudapi'esige sélinidighan mebleghni 716 milyardqa östüridighan bir qarargha imza qoydi. Biz yadro qorallirimizni yéngilash bilen birge, eng yéngi téxnikigha ige bolghan küreshchi we bombardimanchi ayropilanlarni, yéngi ewlad awiyamatkilar we urush paraxotlirini qorashturuwatimiz. Qisqisi biz qoralliq qisimlirimizgha körülüp baqmighan derijide meblegh séliwatimiz. . .” dédi.

Mayk pens yene amérika hökümiti gerche xitayning saghlam tereqqiy qilishini arzu qilghan bolsimu, lékin xitayning bu arzugha pütünley xilap heriketlerni qilghanliqi we hazirmu buni dawam qilip, amérika prézidénti trampning kéler qétimliq saylamda meghlup bolushi üchün herxil amallar bilen amérikidiki saylam pa'aliyetlirige qol tiqishqa urunuwatqanliqini, amérika we bashqa döletlerde teshwiqat üchün milyardlarche dollar meblegh séliwatqanliqini alahide eskertip ötti. U: “Biz xitay rehberlirige shuni dep qoymaqchi -bizning prézidéntimiz hergiz chékinmeydu. Amérika xelqimu hergiz qaymuqup qalmaydu. Biz béyjing bilen munasiwetlirimizni yaxshilashni arzu qilghan teqdirdimu, xewpsizlikimiz we iqitsadimizni qet'iy qoghdaymiz. Amérika hökümitimiz amérikining menpe'etlirini, amérikadiki ish pursetliri we amérika bixeterlikini qet'iy himaye qilidu. Biz armiyemizni qayta küchlendürüsh bilen birge, amérikining tinch okyandiki menpe'etlirinimu qet'iy qoghdaydu. . . .” dep eskertti.

Halbuki, xitay tashqi ishlar bayanatchisi xwa chünying mayk pensning sözlirini qattiq eyiblep: “Biz amérikini xitayni asassiz halda eyibleshni toxtitishqa chaqirimiz. Héchkim xitay xelqini xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm yolida ilgirileshtin tosup qalalmaydu” dégen.