Misirning Uyghur oqughuchilarni xitaygha ötküzüp bérishi tenqidke uchridi

Misir hökümitining Uyghurlarni mejburiy yosunda xitaygha ötküzüp bériwatqanliqi heqqidiki siyasiy hejwiy resim. Resimdiki erebche xetning terjimisi: “Misir hökümiti musulman Uyghur oqughuchilarni xitaygha ötküzüp bérish üchün qolgha aldi”. (arabi21.com Din süretke élin'ghan)

Xelq'ara axbarat wasitiliride misirda oquwatqan Uyghur oqughuchilarning qolgha élinishi hemde xitaygha qayturulushqa bashlighanliqi heqqide köplep xewerler bériliwatqan bir peytte, xelq'aradiki bir qisim teshkilatlar misir hökümitining qilmishini “Xelq'ara qanun'gha xilapliq qilghanliq” dep eyiblidi. Halbuki misirdiki bezi teshkilatlar bolsa, Uyghur oqughuchilarning qolgha élinishi heqqidiki xewerlerni inkar qildi.

Ötken heptide misirdiki el ezher uniwérsitétida oquwatqan Uyghur oqughuchilar hemde ularning a'ile tawabi'atlirining misir saqchilirining tutqun qilishigha uchrighanliqi herqaysi axbarat wasitiliride köplep xewer qilindi. Bu heqtiki alaqidar melumatlar hemde Uyghurlarning misir teweside dawamliq rewishte tutqun obyékti boluwatqanliqi heqqidiki ün-sin uchurliri ijtima'iy taratqular arqiliq dawamliq melum boluwatqan bir ehwalda, misirdiki el ezher uniwérsitétining axbarat merkizi hemde bezi puqrawi teshkilatlarning élan qilghan bayanatliri bu ehwallarni inkar qilishqa bashlighan idi. Bolupmu,misir hökümiti bashqurushidiki “Ottura sherq xewer agéntliqi” da nam sheripini ashkarilashni xalimighan bir amanliq xadimi “Ezher uniwérsitétida Uyghur oqughuchilarni qolgha élish weqesi yüz bergini yoq” dégen idi.

Aridin uzun ötmeyla misirda qolgha élin'ghan Uyghur oqughuchilarning xitaygha qayturulushqa bashlighanliqi heqqidiki xewerler tarqaldi. Buning bilen bu ehwal xelq'arada yene bir qétim zor ghulghula qozghidi. Ilgiriki yillarda xitaygha qayturulghan Uyghur qachqunlirining herqachan éghir jazalargha duch kelgenliki xelq'ara jama'etke sir bolmighanliqi üchün, amérikidiki “Insan heqlirini közitish teshkilati” ning ottura sherq ishliri bölümi we xitay ishliri bölümi tézdin el ezher uniwérsitétining sabiq mudiri, misirning sabiq bash muptisi, el ezherning hazirqi bash imami ehmed el teyibke ochuq xet yollidi.

Erebche we in'glizche ikki xil tilda yézilghan mezkur xette, ular imam ehmed el teyibtin misir hökümitige Uyghur oqughuchilarni qolgha élishni toxtitish, qolgha élin'ghanlarni xitaygha qayturushtin tosup qélish toghriliq bésim ishlitishke chaqirilghan. Xette mundaq déyilidu: “Xuddi sizning xewiringiz bolghinidek, bu Uyghurlar xitayning gherbide yashaydighan musulmanlardur. Xitay hazir ‛térrorluqqa qarshi turush‚ dégen niqab astida ularning diniy étiqad erkinlikini hemde bashqa heq-hoquqlirini ayaq-asti qilmaqta. Siz izchil shinjangdiki zulumlargha qarshi turidighanliqingizni bildürüp kelgen idingiz, shundaqla ‛Uyghur musulmanlirigha qaritilghan herqandaq shekildiki zulumgha, jümlidin ularning diniy we xususiy erkinlikige qaritilghan cheklimilerge qarshi turimen‚ dep jakarlighan idingiz. Shunga sizning bu qétim yene bir nöwet adalet we heqqaniyet üchün kökrek kérip otturigha chiqishingizni soraymiz.”

Xetning axirida ilgiriki waqitlarda kambodzha, tayland, malayshiya qatarliq memliketlerdin mejburiy yosunda xitaygha qayturup bérilgen Uyghurlarning kéyinki ehwali hazirghiche namelum boluwatqanliqi eskertilgen hemde bu qétim qolgha élin'ghan oqughuchilarning oxshash teqdirge muptila bolup qélishigha bolghan endishe bildürülgen.

10-Iyul küni “Yawro-asiya közniki” munbiride élan qilin'ghan bu heqtiki mulahizide misirdiki bu ehwallarning bezi arqa körünüshliri bérildi. Uningda ilgiri misirdiki bir qisim Uyghur oqughuchilarning xitay hökümitining chaqiriqigha awaz qoshup xitaygha qaytip barghandin kéyin qolgha élin'ghanliqi, buning bilen qalghan oqughuchilarning misirda turup qalghanliqi, emdilikte bolsa ötken yili misir bilen xitayning alaqidar ministirliqliri birlikte imza qoyghan “Térrorluqqa we esebiylikke qarshi turush” heqqidiki kélishimlerning rohi boyiche bu Uyghur oqughuchilarning qolgha élinip xitaygha qayturuluwatqanliqi bayan qilinidu.

El ezher uniwérsitétining bash imamigha yollan'ghan ochuq xetni teyyarlighuchilarning biri, “Insan heqlirini közitish teshkilati” xitay bölümining mudiri sofi richardson bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda, misirdiki oqughuchilarni qolgha élish hemde xitaygha qayturush mesiliside eng aldi bilen tilgha élishqa tégishlik mesilining guman asasidiki höküm emes, belki delil-ispat bilen körsitishke bolidighan emeliyet bolushi lazimliqini tekitlidi. U bu heqte toxtilip mundaq dédi:“Köp qisim ehwalda ‛esebiylik‚ we ‛térrorluq‚ atalghuliri sözligüchi shexs yaqturmaydighan bezi pewqul'adde qarashlarning heqliq ikenlikini ispatlash üchün qollinilidu. Emma qanuniy mesililer heqqide söz boluwatqanda, hökümet da'iriliri wehim yeydighan nersiler bu xildiki atalghular emes, eksiche kishiler ashu atalghularda éytilghan ish-heriketlerge rastinla ishtirak qildimu-yoq, shu asasta téximu ilgirilep birer zorluq herikitige yaki jinayi qilmishqa chétilip qaldimu-yoq dégenler bolushi, shundaqla kishilerning mushundaq jinayetlerge ariliship qélishining aldini élish bolushi lazim. Yeni bu bashqilargha qarisigha qalpaq kiydürüshning ornigha ularning emeliy ish-pa'aliyitige qarap höküm chiqirish aqilaniraq bolidu, dégenliktur. Shundaq bolghanda, bu kishilerning ashu xildiki zorluq heriketlirini pilanlashqa hemde uni ijra qilishqa qatnashqanliqi heqqide héchqandaq delil-ispat bolmighan ehwalda héchkimning ularni uchrighan yerde qolgha élishqa heqqi bolmaydu. Shunga biz bu oqughuchilarni derhal qoyup bérilishi lazim, dep qaraymiz.”

Misirdiki Uyghur oqughuchilarning qolgha élinishi hemde xitaygha qayturulushi munasiwiti bilen “Insan heqlirini közitish teshkilati” 8-iyul küni jiddiy bayanat élan qildi. Bayanatta misir hökümitining bu Uyghur oqughuchilarni xitaygha qayturushigha bolmaydighanliqi, eger qayturulsa ularning xitayda éghir jazalargha we qiynaqqa duch kélidighanliqi alahide eskertilgen. “Insan heqlirini közitish teshkilati” ottura sherq ishliri bölümining mudiri sarah witsun bayanatta mundaq xitab qilidu: “Misir hökümiti Uyghur oqughuchilarni qolgha élishni toxtitishi lazim. Shuningdek ularning jazagha we qiynaqqa uchrishi éniq bolghan bir memliketke ewetilishi derhal bikar qilinishi kérek. Misir hökümitining bu mesilide qandaq mewqede bolushi uning xitayning bésimigha bash égish-egmesliki, shuningdek xelq'araliq qanun'gha xilapliq qilish herikitide misir hökümitining bir oyunchuqqa aylinip qélish-qalmasliqi heqqidiki bir meydan sinaqtur.”

Uyghur oqughuchilar misirda duch kéliwatqan qismetler amérika dölet ishliri ministirliqidimu tégishlik inkaslarni qozghighanliqi melum. Bu heqtiki xewerler xelq'arada zor ghulghula qozghawatqan bir peytte, amérika dölet ishliri ministirliqida bu heqte bir qétimliq muzakire yighini uyushturulghan. Washin'gton shehiridiki “Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilati” ning mudiri, dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi ömer qanat bu yighin'gha qatniship, yighin ehlige misirdiki Uyghurlarning jiddiy weziyiti heqqide melumat bergen. Ömer qanat ependi bu heqtiki ziyaritimizni qobul qildi hemde özi qatnashqan yighin heqqidiki bezi tepsilatlarni biz bilen hembehirlidi.

Amérikidiki “Xelq'ara diniy étiqad erkinliki komitéti” ning mu'awin re'isi sandra jolléy xanim misirdiki Uyghur oqughuchilar mesilisi heqqidiki ziyaritimizni qobul qilghanda, buningda xelq'arada omumyüzlük étirap qilin'ghan dunyawi mizanlarning ayaq-asti qilinish ehwalining otturigha chiqiwatqanliqini alahide tekitlidi. U bu heqte mundaq dédi: “Hazir xitay hökümiti yolgha qoyuwatqan qattiq qolluq siyasetlerning izchil éship bériwatqanliqi barghanséri ayding boluwatidu. Bu xil éshish hazir ölke teweside royapqa chiqmaqta, shuningdek shinjangning sirtidiki jaylardimu otturigha chiqiwatidu. Hala emdilikte bolsa xitay da'iriliri xelq'araliq sorunlargha qarap siljip, özining rezil urunushlirini ishqa ashurmaqchi boluwatidu. Biz hazir bularni körüwatimiz. Misir hökümitining bir sünniy musulman döliti turup, xitay bilen bu derijide hemtawaq bolushi yaxshiliqning béshariti emes. Dunya Uyghur qurultiyidikiler bolsa bu heqte pikir qilip, bundaq rezillikni biz héchqachan körüp baqmighan, déyishiwatidu. Xelq'ara insan heqliri ölchimidin élip éytqanda, ularning geplirini xata, déyelmeymiz. Shexsen méning pikrimni sorisingiz, méningche biz (ezher uniwérsitétining) bash imamigha téléfon qilishimiz lazim. Biz bu yilning béshida u kishi bilen körüshken. U bekmu zor tesirge ige bir zat. U hazir el ezherning birinchi qol rehbiri. U bekmu dangliq bolghan ashu aliy mektepte oquwatqan Uyghur oqughuchilarni qoghdashta azdur-köptur rol oynishi lazim. Shunga ularning hemmisi bu xil panahliq mesiliside mu'eyyen mejburiyetlerni üstige élishi lazim. Chünki, misir hökümitining qiliwatqanliri birleshken döletler teshkilati nizamnamisige hemde alaqidar xelq'araliq ehdinamilerge xilap heriketler. Chünki, misir hökümiti sadir qiliwatqan bu heriketler emeliyette xelq'araliq qiynaqqa qarshi turush ehdinamilirige pütünley xilap. Bu ehdinamilerde türmige tashlinish, qiynaqqa muptila bolush, ölümge buyrulush qatarliq tehditlerge duch kélish éhtimali bolghan shexsler qoghdilishi hemde ashu xil teqdir ularni kütüp turghan jaygha qayturulmasliqi lazim, dep belgilen'gen. Bularning hemmisi alliqachan muqimliship bolghan qa'idiler bolup, dunyada omumyüzlük qobul qilin'ghan, shuningdek 1940-yillardiki ‛dunya insan heqliri xitabnamisi‚ de éniq belgilen'gen. Mushu xitabnamilar, ehdinamiler hemde alaqidar belgilimilerning hemmisi ashu Uyghur oqughuchilarning muhapizetke hemde izzet-hörmetke heqdarliqini toluq körsitip béreleydu.”

Melum bolushiche, hazirgha qeder bir türküm Uyghur oqughuchilarni misir hökümiti mejburiy yosunda misir hawa yolliri arqiliq xitaygha qayturup bolghan bolup, qalghanlirini yene türkümlerge bölüp qayturush aldida turuwétiptu. Tutqundin qéchip yürgen bezi Uyghurlarning misirdin bashqa yaqqa kétish yolida saqchilarning qoligha chüshüp qalghanliqi heqqidiki xewerler bolsa bu heqtiki endishilerni téximu ashurmaqta.