Misirda tutqun qilin'ghan ghayib Uyghurlarning xitaygha qayturulghanliqi ilgiri sürülmekte
2018.04.02
Xitayning misirdiki Uyghur oqughuchilarni qayturup kélish herikiti ötken yilning béshida bashlan'ghan. Deslepte xitay hökümet da'iriliri Uyghur oqughuchilarning yurtida qalghan ata-ana, uruq-tughqanlirigha bésim ishlitip, xéli zor bir türküm oqughuchilarni yurtigha qaytip kétishke mejbur qilghan idi. Ötken yili iyuldin bashlap, misir bixeterlik tarmaqliri misirda qanunluq turuwatqan, oquwatqan Uyghurlarni qara-qoyuq tutqun qilishqa bashlighan, bu jeryanda Uyghurlarning bir qismi türmilerge élin'ghan, bir qismi bashqa ellerge qachqan, yene bir qismi ghayib bolghan idi.
Bultur iyuldin buyan, misirda Uyghurlar uchrighan krizisning hélihem dawam qiliwatqanliqi melum.
Gerche, hazirgha qeder tutqun'gha uchrighan Uyghurlarning köp qismi qoyup bérilip, türkiye we bashqa döletlerde panahlan'ghan bolsimu, yene az bir qisim Uyghurlar qahire we bashqa sheherlerde yenila endishe ichide yashimaqta iken. Bolupmu, tura türmiside qizil belge qoyulghan 16 Uyghurning hazirghiche héch qandaq iz -dériki yoq bolup kelmekte we ularning xitaygha tapshurulsa aqiwitining échinishliq bolidighanliqini perez qilghan Uyghur jama'iti arisida yéqinda bu ghayib Uyghurlarning xitaygha élip kétilgenliki heqqidiki éniqsiz uchurlarmu tarqilishqa bashlighan.
Bu heqte misirdiki bir Uyghur xanim, özining misirda tonuydighanliridin qahirede 3, 4 a'ile qalghanliqini, bashqa sheherlerde yene bezi Uyghurlarningmu hazirghiche teshwish ichide yürüwatqanliqini, bolupmu, ularning tutulghan Uyghurlarning bezilirining xitaygha qayturulghanliqi heqqidiki gep-sözlerni anglap, qaytidin endishige patqanliqini bildürdi.
Misirdiki tutqun bashlan'ghanda türkiyege qéchip kéliwalghan ezher uniwérsitétining oqughuchiliridin biri, öziningmu misirda qalghan sawaqdash we dostliridin tutqun qilin'ghandin kéyin qoyup bérilmigen bir qisim Uyghurlarning xitaygha ötküzüp bérilgenlikini anglighanliqini, emma bu heqte éniq melumati yoqluqini bildürdi.
Ezher uniwérsitéti oqughuchisi muxter rozimu bultur 17-iyul küni misir nöweybi déngiz portida tutup qélin'ghandin buyan uning iz-dériki yoq iken. Muxterning ayali meryem xanim, istanbuldin radiyomizgha uchur yollap, yoldishi muxter rozi qatarliq misirda tutqun qilinip, ghayib bolghan Uyghur oqughuchilarning xitaygha qayturup bérilgenlikini anglighanliqini, muxter rozining yurti -maralbéshidiki tumshuq shehiri qilip özgertilgen, xitay ishlepchiqirish qurulush armiyesi 53-polki jaylashqan pichaqsundi bazirigha élip kélin'genliki heqqide éniqsiz melumatqa ige bolghanliqini éytti. Meryem xanim özlükidin yurtigha qaytqanlar hetta bigunah bolsimu türmilerge qamalghan yerde, érining xitaygha mejburiy qayturulghan teqdirde, uning menggülük qamaqqa élinishi hetta ölümge höküm qilinish xewpidin qattiq endishe qilmaqtiken.
Biz bu melumatlarni delillesh üchün xitayning qahirediki elchixanisi bilen alaqileshtuq.
Ulardin jawab alalmighandin kéyin biz yene pichaqsundi bazarliq saqchixana bilenmu alaqiliship körduq, téléfonimiz qarshi tereptin chekliwétilgenliki melum boldi.
Maralbéshi nahiyelik saqchixanisidin téléfonni alghan saqchi xadimdin muxter rozi qatarliq misirdin qayturup kélin'genlerning nede ikenlikini sorighinimizda, u muxter rozi qatarliq misirdiki oqughuchilarning qayturup kélin'genlikini inkar qilmighan bolsimu, biraq buninggha da'ir mesililerge mexsus békitilgen orundin jawab élishimiz kéreklikini bildürüp téléfonni qoyuwetti.
Eyni waqitta Uyghur oqughuchilarning xitayning misir da'irilirige tesir körsitishi seweblik yolsizliqlargha uchrawatqanliqi, tutqun qilin'ghan oqughuchilarning jasaretlik halda ijtima'iy taratqularda uchur tarqitishi we muhajirettiki Uyghur aktiplirining metbu'atlarda buninggha jiddiy inkas qayturushi netijiside, misirdiki Uyghurlar weziyiti xelq'araliq metbu'atning diqqitini tartqan mesilige aylan'ghan idi.
Ötken yili séntebirde dunya Uyghur qurultiyi mexsus bayanat élan qilip, misir da'irilirini misirda ghayib bolghan Uyghurlarning aqiwitini derhal ashkarilashqa chaqirghan idi.
Dunya Uyghur qurultiyi bayatanida, xitaygha qayturulghan Uyghurlarning türmige tashlinidighanliqi, ten jazasigha uchraydighanliqi yaki iz -déreksiz yoqap kétidighanliqini eskertip, “Misir hökümitini xelq'ara qanun'gha emel qilishqa, tutup turuluwatqan Uyghurlarni derhal qoyup bérishke kapaletlik qilishqa chaqirimiz” dégen.
Dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isliridin biri perhat muhemmidi gérmaniyedin ziyaritimizni qobul qilip, misir da'irilirining shu qétimqi tutqun herikitide, qolgha élin'ghan Uyghur oqughuchilarning köp qismi türlük bésimlar bilen qoyup bérishke mejbur bolghan bolsimu, biraq hazirghiche, ghayib qilin'ghan Uyghurlarning ehwalini ashkarilimay kéliwatqan kéliwatqanliqini, dunya Uyghur qurultiyi we xelq'araliq kishilik hoquq organlirining dawamliq misir da'iriliridin, bu ghayib bolghan Uyghurlarning aqiwitini sürüshte qilishni toxtatmaydighanliqini eskertti.
Ilgiri radiyomizgha misirdiki Uyghur oqughuchilar yetküzgen melumatlardin, misir da'iriliri teripidin tura türmisige qamalghan Uyghur oqughuchilarning yéshil, sériq, qizil dep üch reng boyiche katégoriyege ayrilghanliqi, bulardin axirqi guruppigha, yeni qizil renglik guruppigha mensup 16 Uyghur oqughuchining 2017-yili, 1-séntebirdin bashlap ghayib bolghanliqi melum bolghan idi.
Misirdiki kishilik hoquq adwokati izzet gheniy metbu'atlargha bu heqte bergen uchurlirida, 16 ghayib Uyghurning qatarida abdughupur ehmed, élyasjan raxman, shir'eli shirzat, nurmemet obul, shehidulla jalalidin, abduweli, osmanjan, mehmud, adil hashim, abdureqib, ekber osman, abdu'éziz, osman, abdughupur, mehmud haji qatarliq isimlarni temin etken.
Misir hökümitining herikiti xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq tenqidige uchrighan bolsimu, biraq misir hökümiti we yaki xitay da'iriliri hazirgha qeder qanche Uyghur oqughuchining tutqun qilin'ghanliqi, ulardin qanchisining xitaygha ötküzüp bérilgen yaki bérilmigenlikige da'ir héchqandaq melumat élan qilip baqmidi.